سخن تاریخ

جعفر بن ابی طالب از شخصیت های بزرگ و تاثیر گذار در تاریخ اسلام به شمار می آید. نسل ایشان به جعافره یا آل جعفر شهرت یافته اند که نقش مهمی در تاریخ اسلام دارند، از جمله می توان گفت که در جریان عاشورا و کربلا نقش موثری داشته اند.تحقیق حاضر که به شیوه و روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای نگارش یافته است در صدد پاسخ به این پرسش است که از خاندان جناب جعفر چه افرادی در جریان عاشورا حضور داشته اند و نقش ایشان در این واقعه چه بوده است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که بر اساس تتبع در منابع متعدد تاریخی هشت نفر از خاندان جعفر طیّار در این رویداد مهم تاریخ اسلام حضور داشتند که سه نفر از آنها به نام های: عون بن عبدالله، محمد بن عبدالله و عون بن جعفر به شهادت رسیده و باقی نیز به اسارت در آمدند. هدف از نگارش این مقاله واکاوی یکی از ابعاد تاثیر گذاری خاندان جعفر طیار در تاریخ است.

مجموعه سترگی از احادیث تفسیری در اختیار ماست که از مصادر مهم قرآنی پس از قرآن کریم محسوب می شود. گرچه بسیاری از این روایات که در تفاسیرهای قرآن آمده، مشکل فقدان یا ضعف سند دارد، اما با توجه به متن، قراین و شواهد، نقش ارزنده ای در تفسیر و تبیین کلام الهی دارند. روایات تفسیری، گونه های مختلفی دارد؛ ازجمله: توضیح واژه، بیان سبب نزول، جری و تطبیق، استخراج احکام، بیان بطون آیات و تأویل، تبیین مصداق آن، تفسیر قرآن به قرآن، تمثیل، تشبیه و ... . بخشی از روایات تفسیری، به بیان مصادیق برای آیات پرداخته است. این مصادیق، 2 قسم است؛ برخی، مصداق انحصاری است؛ مانند آیه اکمال که در مورد امیر مؤمنان(ع) است. قسم دوم، بیان مصداق اتم یا بارز آن آیه، بدون انحصار است. نام و شخصیت جعفر بن ابی طالب(ع) نیز طبق منابع موجود، در بیش از 30 آیه قرآن آمده است. بسیاری از این آیات، از قسم دوم است. گرچه آیه عام و فراگیر است و یا سبب نزول دیگری دارد، اما از آنجا که قرآن فرا زمان و فرا مکان است، امامان(ع) آیه را بر سایر مصادیق تعمیم و توسعه معنایی داده اند. آیات مربوط به جعفر طیار در منابع تفسیری و حدیثی عبارت اند از: در 26 سوره قرآن کریم که 12 مدنی و 14 مکی است، 34 آیه وجود دارد که جعفر طیار، یکی از مصادیق بارز آن می باشد؛ شامل سوره های: بقره دو آیه (۱۳و ۲۵)، آل عمران یک آیه (۳۳)، نساء یک آیه (۶۹)، انعام یک آیه (۵۴)، اعراف یک آیه (۴۶)، انفال یک آیه (۳۴)، توبه سه آیه (۱۹، 106 و ۱۱۹)، یونس یک آیه (۶۲)، حجر یک آیه (۴۷)، نحل یک آیه (۴۱)، اسراء یک آیه (۹)، حج سه آیه (۲۴، ۳۹ و ۴۰)، نور یک آیه (۳۶)، قصص یک آیه (۶۱)، احزاب یک آیه (۲۳)، فاطر یک آیه (۲۲)، ص یک آیه (۲۸)، زمر یک آیه (۱۰)، جاثیه یک آیه (۲۱)، محمد دو آیه (۴ و ۱۱)، حجرات یک آیه (۱۵)، طور یک آیه (۱۷)، حدید یک آیه (۱۹)، تحریم یک آیه (۸)، عبس دو آیه (۳۸ و ۳۹) و مطففین دو آیه (۲۲ و ۲۳). در برخی از این آیات، جعفر در کنار خاندان اهل بیت(ع) قرار گرفته است که نشان دهنده جایگاه والای اوست. همچنین، در برخی آیات که به صالحان، صادقان، مؤمنان، ابرار، تقواپیشگان، نیکان، شهداء، اذن قتال یافتگان، زندگان، خارج شدگان از سرزمین هایشان، مجاهدان وغیره اشاره دارند، حضرت جعفر محور اصلی قرار گرفته است.

در شکل گیری هر رویداد تاریخی یا پدیده اجتماعی متعلق به جامعه انسانی، مجموعه ای از عوامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، روانی، زیستی و فرهنگی مؤثر هستند. ظهور اسلام در شهر مکه سرآغاز تغییر در نظام سیاسی و اجتماعی دوره جاهلیت برآورد شده و اسلام تولد تفکر و اندیشه ای بود که با استقرار آن در س اختار نظام قبیله ای، تحولی اساسی را در جامعه در پی داشت. هدف اصلی این پژوهش تأملی در چرخش سه وجهیِ مناسبات قدرت سیاسی در مکه است. به منظور تحقق چنین مطالعه ای و با مبنا قرار دادن نظریه گی روشه، براساس روشی تاریخی-تحلیلی، سؤال اساسی آن است که آیا نقش عوامل، شرایط و کارگزاران درگیر در مناسبات قدرت مکه در بازه زمانیِ پیش از ظهور اسلام تا رحلت رسول خدا(ص) بر چرخش از پیران سالاری به پدرسالاری و بالعکس، منشا اثر بوده است؟ و نحوه این اثرگذاری چگونه بوده است؟ در همین راستا فرضیه پژوهش آن است که مثلث عوامل، شرایط و کارگزاران تغییر در ساختار اداره عربستان وقت حد فاصل پیران سالاری و پدرسالاری، حرکتی آونگی داشته است. یافته های تحقیق نشان می دهد که در دوره ای که پدرسالار اقتدار کافی نداشت، شیوخ تیره های قدرتمند نقش مؤثری در تصمیم گیری های سیاسی قریش و بطون وابسته ایفا کرده و سیادت سیدسالاری پررنگ تر می شد. عمل به سنت های قبیله و اعتراف قبایل، خصوصاْ شیوخ آنها به قدرت، منزلت و شرف پدرسالار، سیادت پدرسالار را مشروعیت می بخشید. چنان که در مورد قصی، عبدمناف، هاشم و عبدالمطلب به وضوح دیده می شد. فرامین و دستورات آنها مورد تبعیت قرار می گرفت و برخی از رسوم ابداعی آنان چون سنت برای قبیله محفوظ ماند و بعد از مرگ پدرسالار نیز اجرا می شد. با این وجود، سیادت پدرسالار در مکه پایدار نماند و با ضعف پدرسالار، زمینه برای قدرت گیری دوباره خاندان ها و نظام شیوخیت فراهم شد.

جعفر طیار، پسر عموی رسول خدا (ص) و از چهره های نامی صدر اسلام است که خدمات شایانی برای اسلام و مسلمانان انجام داده است. ایشان از منظر پیامبر اکرم (ص) از جایگاه والایی برخوردار بود و شخصیت او دارای ابعاد و ویژگی های مختلفی بود؛ به طوری که معنویت، بندگی، اخلاص، درایت، عقلانیت، منطق و استدلال، شهامت و شجاعت و رزم آوری در وجودش درهم آمیخته بود. یکی از ابعاد زندگی این شخصیت بزرگ، سرپرستی مهاجران در حبشه و دستاوردهای مهم دینی و فرهنگی در این سرزمین است که رسول خدا (ص) از آن با تعبیر بلندی یاد کرده است. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیف و تحلیل، دستاورد جعفر طیار در حبشه را از منظر رسول خدا (ص) بررسی و تحلیل کرده است. یافته های تحقیق نشان از آن دارد که فتح خیبر و دستاوردی که جعفر طیار در حبشه برای اسلام به ارمغان آورد، آثار و پیامدهای فراوانی برای اسلام و مسلمانان درپی داشته است. تحلیل مقایسه دستاورد جعفر با فتح خیبر در کلام رسول خدا (ص)، اهمیت بیشتر این دستاورد را آشکار کرده است.

پس کرانه های شمالی خلیج فارس، توسط نیروهای که از بحرین و راه دریا حمله کردند، فتح شد و مسلمان شدند. مقاله حاضر، به این پرسش خواهد پرداخت که چه عامل یا عواملی باعث شد تشیع در قرون اوّلیه تا پیش از صفویه به این مناطق وارد شده و گسترش یابد. این نوشتار، با روش توصیف و تحلیل داده ها گردآوری شده و به شیوه کتابخانه ای و با تتبع در منابع کهن و استفاده از منابع تاریخی و رجالی، با هدف روشن نمودن گوشه ای از تاریخ تشیع و اثبات وجود تشیع در قرون نخستین در مناطق مورد نظر، سامان یافته است و به این نتیجه رسیده است که با وجود رسمیت یافتن تشیع در دوره صفویه که عمده مناطق ایران به تشیع گرویدند، زمینه ورود مردم پس کرانه های شمالی خلیج فارس به تشیع، تحت تأثیر عوامل ذیل فراهم شد و تشیع نه چندان گسترده، در این منطقه نمایان گشت و گسترش یافت: 1. حضور برخی کارگزاران شیعی، سادات و امامزادگان و اصحاب ائمه از این سامان؛ 2. فعالیت برخی فرق تشیع؛ 3. قیام های شیعی؛ 4. تلاش دانشمندان و علما.

قانون، ماهیت هنجاری دارد و الگوهای رفتاری اعضای جامعه را تعیین می کند. مشارکت در قانون گذاری از این حیث، سرمایه اجتماعی مهمی برای سهیم شدن در قدرت و برافراشتن پرچم اقتدار یک گروه در جامعه است. نظام حقوقی اسلام نیز مجموعه قواعدی است که افعال مُکلّفان را ارزش گذاری و هدایت می کند. مشارکت در قانو ن گذاری و یا تفسیر حقوق اسلامی، از ابتدای بعثت نبی اکرم، مسئله مهمی برای گروه های مختلف جامعه نوپای اسلامی بود. رقابت گروه ها و سهم خواهی گروه ها در این سرمایه اجتماعی، با شیوه های عصیان گروهی، برای تثبیت سهم اجتماعی در حاکمیت و قانون گذاری انجام می شد. گروهی از صحابه با انتقاد هدفمند برای نمایش سرمایه اجتماعی خود، تلاش می کردند تا حقّ اعمال نظر و مشارکت در شکل دهی حقوق اسلامی را برای خود تثبیت کنند. ازاین رو، تحلیل مردم شناختی زیست فقهی حقوقی صحابه در عصر نبوی ذیل مسئله روزه و ارث، از جهت رقابت در نظام تقنینی اسلام برای درک تمایزات اندیشه حقوقی آنها، مسئله این پژوهش است.دستاورد این مقاله، تمایز عاملیت های حقوقی صحابه (شهر مدینه) با مطالعه مسئله روزه و ارث در دهه اوّل هجری است. در این نوشته، با تفکیک شبکه کنشگران حقوقی، دو عاملیت حقوقی با آرمان های متفاوت و جهان بینی و ارزش های متمایز و تفاوت بنیادین منابع و منطق فقهی حقوقی شناسایی شدند. گروهی از صحابه، تابع محض نظام حقوقی نبوی بودند. برخی دیگر نیز درصدد احیای نظام حقوقی بدوی بودند. اندیشه فقهی گروه دوم، تلفیق ارزش های اسلامی به نفع ارزش های قومی بود. نگارندگان این مقاله، با رویکرد مردم شناسی حقوق، مسئله روزه و ارث را از منظر دو عاملیت مذکور بررسی کرده و تفاوت بنیادین منابع و منطق فقهی حقوقی آن دو را نشان داده اند. هر دو عاملیت نبوی و بدوی، در طول قرن اوّل به حیات خود ادامه دادند و در نهایت، ابتدای قرن دوم در صورت بندی مکاتب فقهی اثر مستقیم داشتند.

بررسی آثار نوشته شده درباره شخصیت "سکینه" دختر امام حسین (علیه السلام) حکایت از تضاد آراء نویسندگان درباره وی دارد. برخی تصویری از وی به نمایش گذارده اند که حکایت از بی قیدی ایشان به احکام شریعت اسلام دارد. گزارش هایی همچون خوشگذرانی با " اَشْعَب طمّاع" ، همنشینی شبانه با شاعران هرزه گوی آن عصر همچون "عمر بن ابی ربیعه"، شیفتگی بی حد و حصر به شنیدن صدای مطربان و... برخی از این ادعاهاست و در طرف مقابل برخی نیز کثرت اشتغالش به خداوند را مانع از پرداختن او به اموری همچون ازدواج دانسته اند. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای ضمن بررسی مستندات هر دو دیدگاه، به بررسی صحت و سقم گزارش های موجود پرداخته است و چنین نتیجه گرفته که مستندات هر دو دیدگاه فاقد اعتبار است. مستندات دیدگاه اول برگرفته از داستان-های ساختگی است که توسط نویسندگان خاندان زبیر جهت تخریب آل علی(علیه السلام) و جهت مقاصد مشخصی ساخته و پرداخته شده است و مستندات دیدگاه دوم نیز جهت مقابله با تخریب مذکور به وجود آمده و به بزرگنمایی منتهی شده است.