سخن تاریخ

تاریخ فاطمیان را می توان در آثار گونه گون، از منابعِ موافق اسماعیلی گرفته تا منابعِ مخالف سنی و شیعی دوازده-امامی، بازجست. این مقاله بر یکی از منابع سنی یعنی مُفَرِّج الکُروب فی اخبار بنی اَیّوب متمرکز شده و با رویکرد «توصیفی–تحلیلی» و بر پایه مطالعات کتابخانه ای، این پرسش را پی گرفته که سیمای فاطمیان در این کتاب چگونه بازنمایده شده-است؟ اهمیت موضوع از آن جهت است که مفرج الکروب اساساً تاریخ دودمانی ایوبیان است و از این روی تحلیل بازنمایی سیمای فاطمیان در تاریخ دودمانی دشمنان و جانشینان ایشان، می تواند عیار دقیقی برای سنجش بی طرفی ابن واصل باشد. آنچه ابن واصل درباره فاطمیان آورده، مشتمل بر برخی روایدادهای تاریخی، عقاید فاطمیان و ذکر برخی از اشعار سروده-شده درباره آنها است. در مسئله نسب فاطمیان دیدگاه ابن واصل بر رد انتساب ایشان به علویان است، امّا در ذکر روایت های تاریخی مرتبط با فاطمیان کمتر دست به ارزش داوری زده و بدون جانب داری از ایوبیان به ذکر رویدادها پرداخته است. با این همه به هنگام ذکر عقاید و باورهای فاطمیان روایت او قالب ردیه نویسی گرفته و متضمن بدگویی از فاطمیان است.

ساختار حکومت سلجوقی تلفیقی از سنت های سیاسی – اجتماعی ترکان و الگوی ملکداری ایرانی – اسلامی بود. حاکمیت توامان این دو اندیشه در نظام حکومتی این دودمان موجب شد که همزمان با حکومت مرکزی سلجوقی، دودمان های اتابکی متعددی نیز در گستره قلمرو این خاندان شکل بگیرد. سلغریان (543 – 668 ق) ازجمله مهم ترین این دودمان ها بودند که در سال 543 ق توسط سنقر بن مودود در ایالت فارس اعلام موجودیت کردند. در دوره 47 ساله همزمانی میان این خاندان با سلجوقیان عراق (513 – 590 ق)، مناسباتی میان طرفین برقرار شد. نوشتار حاضر تلاش دارد با استفاده از روش تاریخی، عوامل مؤثر بر شکل گیری این مناسبات و چگونگی تأثیرگذاری این عوامل بر روابط طرفین را مورد بررسی قرار دهد. یافته ها بیانگر آن است که تلاش سلغریان برای انتصاب شاهزاده مدنظر خویش به مقام سلطنت، نهاد خلافت عباسی، منازعات جانشینی سلغریان و تحولات سیاسی حکومت سلجوقیان کرمان، چهار عاملی بوده اند که موجب شکل گیری مناسبات میان سلغریان و سلجوقیان عراق شده اند. این عوامل متناسب با ماهیتشان یا موجب ایجاد همگرایی در مناسبات دو حکومت شده اند، یا اینکه واگرایی در مناسبات آن ها را رقم زده اند.

آشنایی با جریان انحرافی غلو در عصر امامت امام حسن عسکری(ع)، ضمن این که می تواند تا حدودی روشن گر فضای حاکم بر زمانه آن حضرت باشد، می تواند در روشن تر شدن هر چه بیشتر نوع برخورد امامان(ع) با انحرافات خطرناکی چون غلو نیز موثر باشد. سوالی که در این جا مطرح است چنین است: آیا زمان امام حسن عسکری(ع) کسی را می توان به عنوان غالی معرفی کرد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا برخوردی از ناحیه امام با غالیان صورت گرفته است؟ واکاوی موضوع فوق با روش وصفی و تحلیلی، نشان می دهد برخلاف گمانه برخی از نویسندگان و پژوهش گران، بسیاری از کسانی که به عنوان غالیان زمان امام حسن عسکری(ع) معرفی شده اند، در اصل از غالیان زمان امام هادی(ع) هستند. این اشتباه بدان جهت روی داده که تیتری که در «اختیار معرفه الرجال» یا همان رجال کشی با عنوان «غالیان زمان امام حسن عسکری(ع)» آمده، تیتر اشتباهی است و در اصل این تیتر می بایست «غالیان زمان امام هادی(ع)» باشد. البته این به این معنا نیست که در دوره امام حسن عسکری(ع) هیچ غالی وجود نداشته است. در این دوره به جز غالیانی که غلو آنان از دوره امام هادی(ع) آغاز شده و بعضاً تا دوره غیبت صغری نیز ادامه یافته، شاهد حضور برخی از باورمندان به تفویض در برخی از مناطق هستیم و روایات اندکی از مواجهه امام حسن عسکری(ع) با آنان در دست است.

یکی از مسائل بنیادی و حائز اهمیت در شناخت وضعیت اجتماعی و سیاسی هر جامعه، بررسی و مطالعه ساختار و وضعیت نهادهای آموزشی آن جامعه است. به عبارت دیگر وضعیت و ساختار آموزشی هر جامعه زیربنای تحولات اجتماعی و سیاسی آن به شمار می رود؛ از این رو مطالعه صحیح آن می تواند به شناخت بهتر ساختار اجتماعی و سیاسی آن جامعه در بازه های زمانی مختلف منتج شود. وضعیت آموزشی گیلان در دوره معاصر، به دلیل کمبود اسناد و مدارک مربوط، تاکنون کمتر مورد توجه پژوهشگران تاریخ معاصر قرار گرفته است. لذا با توجه به اهمیت موضوع، پژوهش حاضر تلاش دارد تا با تکیه بر اسناد و مکتوبات دوره قاجار و پهلوی و با شیوه توصیفی_تحلیلی به مطالعه تطبیقی وضعیت آموزشی گیلان در دوره های قاجار و پهلوی بپردازد. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که ساختار آموزشی گیلان که تا دهه های ابتدایی دوره قاجار بیشتر به شیوه سنتی اداره می شده، از اواسط این دوره و هم راستا با سایر مناطق کشور به سمت نوین شدن خیز برداشته است. این روند در سال های پس از مشروطه و به ویژه در دوره پهلوی، متأثر از فضای سیاسی جامعه، شدت و سرعت بیشتری پیدا و فراز و فرود زیادی را تجربه کرده است.

با آغاز فتوحات اسلامی سریانی زبانان عراق، شامات و غرب ایران به بازتاب این درگیری ها و سپس توصیفاتی از اسلام و مسلمانان در نگاشته های خویش پرداختند که هر روز بیشتر مورد توجه و استفاده پژوهشگران تاریخ صدر اسلام قرار می گیرند. با توجه به اهمیت تبیین بافتار تاریخی پیدایش این متون، نقاط قوت و ضعف، و سیر تطور این متون در بهره گیری از آن ها، نوشتار پیشِ رو به روش توصیفی-تحلیلی به این مهم پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می دهد این نگاشته ها در مقایسه با منابع تاریخی اسلامی و نیز سایر منابع غیراسلامی از مزیت هایی چون نزدیکی زمانی نویسندگان به رخدادهای گزارش شده، نگاه بیرونی به اسلام و مسلمانان، زندگی در جامعه اسلامی و داشتن اطلاعات دست اول، برخورداری از اطلاعات بیشتر در مقایسه با سایر منابع غیراسلامی، برخوردارند. اما نقاط ضعف آن ها را در در دسترس نبودن همه این متون، داشتن ماهیت دینی و جدلی، جانبداری های فرقه-ای و تصویر نادرست و اغراق آمیز از اسلام و مسلمانان جستجو کرد. پیدایش و تطور این متون تا پایان دوره اموی را می توان در چهار مرحله زیر مورد بررسی قرار داد: یکم: اشاره پراکنده به فتوحات؛ دوم: نخستین اشارات به اسلام و نخستین تلاش ها برای تبیین فلسفه فتوحات؛ سوم: واکنش به سیاست های اسلامی-عربی سازی عبدالملک بن مروان؛ چهارم: واکنش به تثبیت حکومت و دین در دوره عبدالملک و پس از آن. از مرحله چهارم روابط اجتماعی، سیاسی و الاهیاتی گسترده تری میان مسلمانان با مسیحیان سریانی صورت می گیرد و در نتیجه جزئیات بیشتری از اسلام و جامعه اسلامی در این متون پدیدار است.

سیدمحمدعلی جمالزاده (1270-1376 ه-ق) متولد اصفهان، پدر و اقوام پدریش همه ملا و مقدس و اهل ردا و عمامه و در سلک روحانیان بود.محمدعلی روزگاری را در مکتب خانه گذرانده بود. مکتب خانه ها یکی از مهمترین و ابتدایی ترین مکان های آموزش در دوره قبل از انقلاب به حساب می آمدند و آموزش در سطوح پایین را بر عهده داشتند. این مراکز بار اصلی تعلیم و تربیت را بر دوش می کشیدند. تاکید نظام مکتب خانه، بیشتر تربیت شاگردانی با روحیه دینی و اسلامی بود. شناخت شیوه و سبک تعلیمی مکتب خانه ای می تواند درک عمیق تری نسبت به تصویر جمالزاده نسبت به روحانیت و ادبیات قرار دهد. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی در پی بررسی نقش تعلیمی مکتب خانه بر جمالزاده و تاثیر آن بر ارائه نگاه او به روحانیت است. همچنین در این مقاله شرایط تشکیل مکتب خانه، برنامه درسی، شیوه تدریس، مکتب دار، محیط آموزشی در مکتب خانه ها بررسی شده است.