مناجات نامه

هدف این مقاله بررسی تأثیر قرآن بر اشعار شاعر شهیر کرد تبار، غلام رضا خان ارکوازی است. دیوان اشعار غلام رضاخان در میان مردم ایلام و استان های کرد زبان هم جوار، مشهور است. یکی از دلایل شهرت این شاعر تربیت صحیح خانوادگی و پرورش وی در یک محیط دینی و فراگیری آموزه های قرآن و تأثیر آن بر فکر و اندیشه ی وی بوده است. چون این مقاله در صدد بیان تأثیر قرآن بر اندیشه ی شاعر و تبیین محیطی است که در آن پرورش یافته و زندگی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود را در آن جا گذرانده است؛ از این رو، طبق روش مرسوم با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و بررسی اسناد موجود و آثار منظوم شاعر، فرایند ابعاد مختلف زندگی وی به اختصار ترسیم شده است. بررسی ها نشان می دهد غلام رضا خان طی حکمی از سوی حسن خان ابوقداره( نوه ی اسماعیل خان) به ریاست کل طایفه ی ارکوازی منصوب شده است؛ ولی بعد ها مورد خشم و غضب والی پشتکوه قرار گرفته و خان دستور داده او را در غل و زنجیر کنند؛ و در زندان به او سخت گرفته اند. در نتیجه، فشار روحی، روانی و جسمی زندان باعث شده که برای تعدیل این سختی ها با خدا راز و نیاز کند و حاصل آن اشعار زیبایی است که با الهام از آیات قرآن سروده است.

دعا،  نمایش حضور موجودی ناچیز در برابر خالق بی همتا و تجلّی تواضع عابدانه ی وی در مقابل اوست، که نشان از سطح اندیشگی و میزان معرفت «داعی» از «دعا إلیه» دارد. اثر و اهمیّت دعا در زندگی انسان در طول تاریخ _از آغاز تا آینده_ بر همگان مسلم است، بطوری که می طلبد الگوی بایسته «دعا إلیه» و توانمند در بیان عواطف «داعی»  در اختیار باشد. این پژوهش سعی دارد تا با ارائه ساختار و شیوه دعای مطلوب از نظر قرآن، نشان دهد که بزرگان و ادبای قدیم چگونه با روح قرآن آشنا و مبانی آن را در خلوت خود، خواسته یا ناخواسته،  زمزمه کرده اند.خواجه عبدالله انصاری از جمله این قلّه هاست که قرآن را با جان خود نوشیده، چنانچه تألیفات وی انعکاسی از آن منبع الهی است. نگارندگان با بررسی دعای قرآن و سطح حضور آن در مناجات نامه ضمن بیان زیباشناسانه این شیوه، در پایان به این نتیجه می رسند که خداوند در جای جای قرآن اسلوب و الگوی مطلوب دعا را از زبان پیامبران به انسان ها آموخته است. چنانکه پیر هرات که در مکتب قرآن رشد یافته، مناجات نامه را تحت تأثیر دعای قران به رشته تحریر در آورده است.

خواجه عبدالله انصاری، یکی از عالمان و عارفان صوفی مسلک و از نوابغ ادبیات ایران است. آثار بی نظیر وی، این شخصیت را به یکی از چهره های مهم فرهنگی تبدیل کرده است. این اثر به رغم شخصی بودن، ذیل کتاب های معرفتی قرار دارد و دارای ریشه های اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی است. در این مقاله با به کارگیری روش تحلیل محتوای کیفی، پس از خوانش تمام متن، به تفسیر و تحلیل محتوای مناجات نامه ی حواجه عبدالله انصاری پرداخته شد؛ سپس در فرآیندی نظام مند، مقوله ها و تم های اصلی از متن مناجات نامه استخراج شد.محتوای مناجات نامه در دو بخش پیام های اخلاقی و فرهنگی تحلیل شد. تحلیل یافته ها آشکار ساخت که خواجه عبدالله انصاری پیام های فرهنگی را در قالب 6 تم اصلی شامل: نگرش همدلانه و مسالمت آمیز با دیگری، تأکید برآگاهی و خردمندی، مذمت اندیشه ی ماتریالیسم، امید به زندگی و وصال خداوند، تأکید بر بردباری و تاب آوری، تأکید بر بی نامی و گریز از قدرت مطرح می سازد. پیام های اخلاقی نیز در قالب 6 تم شامل: تأکید برخودشناسی و خداشناسی، توکل به خداوند، تأکید بر توبه پذیر بودن خداوند، اندیشه ی در مرکز بودگی خداوند، ، مذمت ریا و دورویی، ملالت و سرزنش پیروی کنندگان از هوای نفس، مطرح شد.

جستار حاضر تلاشی است برای بررسی همراستایی وزن و محتوای اوزان مناجات نامه های فارسی تا قرن هشتم هجری. در این پژوهش که با شیوه تحلیلی-توصیفی انجام شده است، ابتدا مسأله اصالت وزن و محتوا در شعر فارسی مطرح و اوزان رایج شعر فارسی و کاربست آن ها تشریح شده است. سپس تعریفی از مناجات نامه و پیشینه آن ارائه گردیده و اوزان به کاررفته در مناجات نامه ها به تفکیک قالب (مثنوی، قصیده، غزل، رباعی) تشریح شده است. در نهایت، همراستایی وزن با محتوای مناجات نامه طبق مؤلفه های استخراجی معیّن، تحلیل شده که عبارت اند از: کمیت هجاهای کشیده یا کوتاه (خطاب های کششی در مناجات)، ترتیب قرارگرفتن هجاها، یکسان بودن یا نبودن مقطع کلام با مقطع رکن، تکرار ارکان (دوری بودن و یا توازن درون مصرعی) و طول مصرع ها، همچنین هماهنگی محتوا با وزن. طبق بررسی انجام شده، شاعران در سرایش مناجات نامه ها -فارغ از دو قالب مثنوی و رباعی- بیش از همه به بحر رمل مثمن محذوف و سپس به بحر هزج اقبال داشته اند. به طور کلّی، اوزان سنگین به دلیل کشیدگی هجا با مناجات نامه سرایی همسویی بیشتری دارند و در مقابل، اوزان مطنطن با این گونه همسو نیستند، البته باید منظومه فکری شاعران را نیز پیش چشم داشت؛ مثلاً شوریدگی عارفان به مناجات ایشان نیز تسرّی یافته و سبب تمایلشان به اوزان ضربی شده است.