اندیشه نوین دینی

سیدکمال حیدری با عطف به مبانی معرفتی که در فلسفه غرب مطرح شده، رسیدن به واقع را ممتنع می انگارد و با استنادات درون دینی قرآنی و روایی، فتاوای علما و قواعد اصول فقهی، به جواز تعبّد به جمیع ادیان الهی و بشری فتوا داده، و مشروعیت کثرت گرایی دینی را با گزاره های دینی همسو می داند. وی معتقد است کثرت گرایی دینی به شانزده روایات استناد جسته است. نوشتار حاضر استنادات روایی وی را با روش کتابخانه ای با این هدف از نظر گذرانده که تا چه حد می تواند بنیان های نظری او را استوار سازد. یافته های مقاله پیش رو آشکار می نماید روایات ذکر شده با نظر سید کمال حیدری همگرایی معنایی ندارد و جهت معنایی روایاتی که او دست مایه تایید نظرش ساخته، با مراد او هم خوانی ندارد؛ چرا که مفاد روایات صرفاً جنبه تکلیفی دارند و مفاد آنها، آن گونه نیست که با خود، حقانیتِ شناخت را نیز همراه داشته باشد.

واژه «علم سکولار» و در مقابل آن «علم دینی» در دهه های اخیر کانون بحث های نخبگانی قرار گرفته است و درباره توصیف علم به سکولار سخن بسیار گفته شده است. در میان متفکران اسلامی سخن از علم سکولار رفته است اما در بیانات ایشان سخنی از مبانی علم جدید و رابطه آن با سکولاریسم نیامده است.اینکه مبانی تفکر سکولار و سکولاریسم به عنوان یک جهان بینی چگونه علم را تحت تأثیر قرار می دهد و علم سکولار تولید می شود، در آثار متفکران اسلامی بیان دقیقی یافت نشد. مسأله این تحقیق که با روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته بررسی نقش مبانی سکولاریسم در تولید علم سکولار می باشد و یافته آن عبارت است از اینکه، جهان بینی و تفکر در تولید علم نقش دارد و لذا سخن از علم سکولار قابل دفاع خواهد بود. در این مقاله با بیان معنای علم سکولار، هفت مبنای فکری علم سکولار تحلیل و بررسی گردیده و تلاش شده تا رابطه سکولاریسم با علم سکولار تبیین شود.

مسئله نقش قوه خیال نبی در کیفیت ابلاغ حقایق وحیانی به مردم از منظر فلاسفه (فارابی، ابن سینا و ملاصدرا) و میزان تطابق نظریاتشان با آیات قرآن با روش توصیفی-تحلیلی با کمک اسناد کتابخانه ای بررسی شده است. از یافته های تحقیق به دست می آید که قوه خیال (متخیله) یکی از قوای باطنی نفس به تصرف و تألیف صور و محاکات حقایق عقلی می پردازد. به همین علت قوه خیال نبی، حقایق بسیط وحیانی را با محاکات و تمثّل، تنزّل داده و متناسب با قوای ادراکی مردم ابلاغ می نماید. فارابی، ابن سینا و ملاصدرا با اختلاف نظر اندکی، تعبیه معقول در محسوس برای قابلیت فهم حقایق والای وحیانی، رسالت نبوت نبی دانسته اند. بسیاری از آیات قرآن سخن از انزال و ذکر مثل برای بیان معارف الهی توسط خداوند و پیامبر عظیم الشأن دارند. چون تمثل و تنزل معارف عقلی که عبارتی از محاکاتست، فعالیت قوه خیال (متخیله) است، می توان دریافت آیات الهی نقش این قوه را در تنزّل می پذیرند. بنابراین با عرضه نظریات فلاسفه به آیات قرآن می توان تأیید آیات را بر دیدگاه های فلاسفه نتیجه گرفت.

نظریه کوانتوم باعث درک متفاوت انسان از فرایندهای فیزیکی است. مطابق آموزه های فیزیک جدید در موارد مهمی، قابلیت اظهار نظر درباره پرسشهای فلسفی همچون نحوه فاعلیت الهی وجود دارد. مساله اصلی این پژوهش بررسی و تطبیق پاسخ حکمت متعالیه و آموزه های فیزیک کوانتوم در خصوص فاعلیت الهی و نحوه تبیین مداخله خداوند در طبیعت می باشد. روش پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی و با هدف مقایسه به گونه مطالعه کیفی صورت گرفته است. یافته ها نشان می دهد تعابیر برآمده از فیزیک کوانتوم پاسخ به نحوه مداخله خداوند در طبیعت بر اساس مفهوم حرکت جوهری در حکمت متعالیه را به عنوان طرحی از تغییرات ذاتی و پیوسته در موجودات تایید می کند. نحوه چینیش ذرات، وظایف و نقشهای هر نوع از ذرات بنیادین به پیدایش و تحول در طبیعت به صورت خلقت اولیه، وابستگی وجودی، سیر صعودی و ... منجر می شود. نتیجه این نوع مطالعات تطبیقی به گسترش فهم وجود و تغییر در جهان کمک کرده و فضای جدیدی برای تعامل فلسفه و علم فراهم می آورد.

دیدگاه شیعه و اهل سنت راجع به قیام های مردمی علیه حاکم جائر متفاوت و گاهی درمقابل هم قرار دارد. این اختلافات در تفاوت مبانی کلامی ایشان درخصوص خلافت ریشه دارد. بی شک توجیه شدن مسلمانان نسبت به این موضوع از عوامل عزت، اقتدار و نیز انسجام جامعه اسلامی است. دراین تحقیق باروش توصیفی تحلیلی سعی بر این است که ضمن تبیین دیدگاه ها و ادله اندیشمندان شیعه و اهل سنت پیرامون مشروعیت حکومت، نظرات آنان راجع به قیام های مردمی علیه حاکم جائر مورد بررسی قرار گیرد. یافته های تحقیق نشان می دهد که بیشتراندیشمندان اهل سنت با تمسک به روایات وارده، قهر و غلبه را یکی از راه های مشروعیت حکومت دانسته و به همین دلیل قیام مردمی علیه حاکم جائر را جایز نمی دانند. در مقابل،اندیشمندان شیعه با استناد به آیات و روایات، ایستادگی در برابر حاکم ظالم و قیام علیه او را از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر دانسته و در نتیجه، قیام در برابر حاکم جائر را نه تنها جایز، بلکه واجب می دانند.

مسئله «اراده الهی» از جمله مباحث کلامی است که متکلمان اسلامی دیدگاه های متفاوتی در مورد آن ارائه نموده اند. ما در این مقاله با روش کتابخانه ای و با مراجعه به آثار کلامی، به بررسی تطبیقی مساله اراده الهی ازدیدگاه دو اندیشمند برجسته مدرسه حلّه و اصفهان، یعنی «علامه حلی» و «فیاض لاهیجی»خواهیم پرداخت. یافته های تحقیق نشان می دهد که علی رغم شباهت های این دو متفکر، آنها در ذاتی یا فعلی بودن اراده اختلاف نظر دارند. از این رو علامه حلی اراده را صفت ذات می داند ولی فیاض قائل به حدوث اراده است و اراده اجمالی را همان علم می داند که صفت ذات خواهد بودو تحقق اراده به معنای حدوث را اراده تفصیلی و صفت فعل می داند. اما علت اختلاف دیدگاه در این دو حوزه فکری تفاوت درنگاه معرفت شناسی آن هاست؛ زیرا رویکرد متکلمان درمدرسه حلّه درقبال«اراده الهی»رویکردی فلسفی است، اما در مقابل متکلمان مدرسه اصفهان علاوه بر رویکرد فلسفی رویکردی نص گرایانه را نیز دنبال می کنند.

مسئله شناخت نیازهای انسان و پاسخ صحیح به آنها در ابعاد مختلفِ جسمی، روحی، اجتماعی و مانند آن؛ از جمله مباحث مرتبط با انسان شناسی و کلامی است که شاید بتوان گفت که تمامی دستورهای دین اسلام، در راستای پاسخ به نیازهای انسان در همه ابعاد وجودی او صادر شده است. روش تحقیق در این پژوهش به صورت روش اسنادی و به صورت کیفی است که با شیوه های توصیفی و تحلیلی منابع اسلامی بررسی شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که نیازهای انسان، همانند اصلِ وجود او، دارای مراتبی هستند که به چهار ساحت: روحِ نباتی، حیوانی، ناطقه و ایمانی او بر می گردد. هرکدام از ساحت های چهارگانه روح انسان، دارای نیازهای خاصی هستند که این مقاله، به معرفی و توضیح برخی ازمهم ترین آنها می پردازد. نیاز به رشد در روحِ نباتی؛ نیاز به لذت در روحِ حسیِ؛ نیاز به حکمت در روحِ ناطقه و نیاز به رضایت در روحِ ایمانی، ازجمله نیازهایی هستند که این پژوهش، به تبیین آنها بر مبنای تتبّع در آیات و روایات پرداخته است.

براساس مبانی انسان شناسی اسلامی، انسانِ کامل و خلیفه الله، از جایگاه ویژه ای در نظام هستی برخوردار است، اما سایر مکاتب فکری، بدلیل عدم پیوند با عالم فرامادی و محدودیت های بینشی که گریبان گیر آنهاست، با نقص ها و محدودیت هایی در این زمینه روبه رو هستند. بنابراین تفاوت های عمده ای در زمینه مبانی انسان شناسیِ اسلام حقیقی با سایر مکاتب وجود دارد. مساله و هدف این پژوهش، تبیین مبانی انسان شناختی جریان اموی – به عنوان جریان اسلام غیر حقیقی- و به دنبال آن مشخص کردن نقاط همگرایی و واگرایی آن با مبانی با اسلام حقیقی و میزان تمایز و انحراف آنهاست. از اینرو با بهره گیری از داده های کتابخانه ای و مبتنی بر روش تحقیق توصیفی – تحلیلی، ابتدا مبانی و پیش فرض های انسان شناختی امویان همچون؛ جبرگرایی، نفی کرامت انسانی، عقل گریزی، نفی اصل تساوی، حیات پس از مرگ و ... پردازش و سپس به مقایسه و ارزیابی موارد مذکور با نگاه اسلام به انسان پرداخته شده است. از بررسی و تحلیل مبانی مذکور این یافته ها حاصل گردید که مبانی انسان شناختی ماخوذه در جریان اموی، تمایزات بنیادین با مبانی انسان شناختی اسلام حقیقی دارد. بنابراین دستاورد مقاله پیش رو، با استناد به شواهد و داده های تاریخی، حکایت از استحاله عمیق، در باورهای و مبانی انسان شناسی جریان اموی دارد.