مطالعات تاریخ فرهنگی

منسوجات در جایگاه بخشی از میراث تمدنی فرهنگ های گوناگون، متأثر از قراردادهای اجتماعی و فرهنگی هر عصر است که علاوه بر اینکه بخشی از ملزومات زندگی بشر با ویژگی زیبایی در طرح و نقش را تشکیل می دهد، از نظر اقتصادی نیز برای دولت ها ارزشمند است. در دوره تیموری علی رغم توسعه شاخص های هنری گوناگون، با کمبود شواهد عینی از منسوجات این دوره مواجهیم و اطلاعاتی در مورد مناطق تولید و کاربرد نوع دست بافته ها در دسترس نیست؛ ازاین رو به نظر می رسد که بافندگی و تولید منسوجات دوره تیموری رشد کافی نداشت. از آنجا که ماهیت تجزیه پذیر الیاف سبب سرعت تخریب منسوجات است در دسترس نبودن منابع غنی، هویت تاریخی این محصولات را مشخص نمی کند. از سوی دیگر تولید منسوجات مرغوب دوره صفوی نمی تواند یک باره به رشد ناگهانی رسیده باشد. این پژوهش با هدف بررسی وضعیت منسوجات دوره تیموری به بازخوانی بخشی از متون این دوره پرداخته است. گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و روش پژوهش توصیفی و با رویکرد تاریخی است. بر اساس آرای تاریخ نگاران و سفرنامه نویسان در دوره تیموری بافت قالی و پارچه معمول بود و الیاف ابریشم و پشم در تولید منسوجات بیشتر از کتان کاربرد داشت. منسوجات تولیدشده برای تجارت، ملزومات شاهانه، مالیات، فدیه، هدیه، سوگ و سور، اموال خزانه، پوشاک و تزئینات استفاده می شد و فراوانی کاربرد ابریشم بافته ها از پشمینه بافته ها بیشتر بود. گستردگی جغرافیایی این دوره در طراحی، تأمین مواد اولیه، تولید و صادرات شامل 17 منطقه است که تعدادی از این مناطق تا به امروز در تولید دست بافته ها فعال اند. با تأکید بر منابع نوشتاری، کارکرد بافته های دوره تیموری و جنس مرغوب ابریشمی در تناسب با تولید آن ها صورت بندی خاصی به منسوجات این دوره تاریخی می دهد که پاسخی بر تداوم سنت های بافندگی و صادرات و تجارت در این دوره است.

یکی از برنامه های اصلی اصلاحات اجتماعی حکومت پهلوی اول، تجدد جامعه زنان ایران بود. برای تحقق این مهم حکومت پهلوی در تلاش بود تا طیف وسیعی از زنان را به ویژه در دو مقوله پوشش و مدگرایی تشویق و ملزم به قرارگرفتن در مسیری کند که نتیجه آن تبدیل شدن به زن متجدد بود. در تحقق این مهم، نشریات دوره پهلوی اول به مثابه مهم ترین رسانه در دسترس جامعه نقش مهمی ایفا کردند. ایفای چنین نقشی از سوی نشریات عصر پهلوی اول به خصوص در سال های1310تا 1320 پیامدهایی به همراه داشت. بر این اساس این پژوهش درصدد است تا با رویکرد تاریخی و استفاده از نشریات و اسناد آرشیوی به طرح و پاسخ گوییِ این پرسش بپردازد که نقش و عملکرد نشریات در سیاست متجددانه زنان حکومت در سال های 1310تا 1320 با تأکید بر مقوله پوشش و مد چه بود و چه پیامدهایی را به همراه داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که نشریات ایران دوره پهلوی اول به خصوص طی سال های 1310 تا 1320، در چهارچوب نقشی که نشریات در نظام های سیاسی با الگوی حکمرانی مطلقه ایفا می کنند، ایفاگر نقش ترویجی و تبلیغی برای پیشبرد اهداف و برنامه های تجدد حکومت پهلوی در امور زنان شدند؛ این عملکرد و نقش بیشتر متمرکز بر تغییر وضعیت پوشش سنتی زنان بود که از یک سو با انتقاد از پوشش سنتی قدیم و از سوی دیگر با تبلیغ پوشاک و کالاهای زینتی جدید در روزنامه ها صورت می گرفت. پیامد چنین عملکردی را می توان در رواج پدیده مصرف گرایی زنان مشاهده کرد. نشانه های رواج پدیده مصرف گرایی را می توان در افزایش میزان واردات کالاهای مصرفی زنان در زمینه پوشاک، لوازم آرایشی و زینتی چون پارچه و لباس های دوخته شده، کلاه، عطر، ادکلن و ساعت مشاهده کرد که احصائیه تجارتی ایران در سال های 1310 تا 1319 حاکی از افزایش میران واردات این کالاهاست. افزایش واردات این کالاها نیز خود حاکی از افزایش میران مصرف و رواج مصرف گرایی در میان جامعه زنان ایران در سال های مورد بحث است.

تاریخ فرهنگی اران در سده های ۴ و ۵ قمری از موضوعات مهمی است که در منابع تاریخی آن دوره کمتر به آن پرداخته شده است و به همین سبب جای چندانی در پژوهش های تاریخی معاصر ندارد. مسئله این پژوهش که با روش تاریخی و با رویکرد تاریخ فرهنگی و مراجعه به منابع ادبی این دوره نگاشته شده است، بررسی تحولات فرهنگی اران در این دو سده و هدف از این پژوهش نشان دادن فرایند تضعیف فرهنگ مسلط عربی در اران و جنبه های مختلف احیای فرهنگ بومی و گسترش فرهنگ ایرانی به جای آن است. یافته های این پژوهش ضمن تصحیح و تکمیل برخی پژوهش های پیشین نشان می دهند که حکومت های ساجیان، سلاریان، روادیان و شدادیان از آغاز سده 4 تا نیمه سده 5 قمری با بیرون راندن والیان منصوب خلافت عباسی، حکومت های نیمه مستقلی در اران تأسیس کردند و به هژمونی فرهنگ و زبان عربی پایان دادند. این کار سبب تثبیت زبان و سنن بومی منطقه از سویی و گسترش فرهنگ ایرانی وزبان فارسی دری از سوی دیگر شد؛ همچنین فرهنگ شاهنامه ای رایج شد و نام های باستانی شاپور، انوشیروان و منوچهر در کنار نام های اسلامی مانند فضل و علی رواج یافتند و نوروز، مهرگان و سده در کنار اعیاد اسلامی جشن گرفته شدند.

گفتمان که اسلوبی تأثیرگذار بر شکل دهی به ابژه های مورد بحث در یک جامعه است، حوزه های مختلفی همچون سیاست را دربرمی گیرد. گفتمان های سیاسی نیز با مسلط شدن در هر دوره ای بر ساختارهای متعدد موجود چون حوزه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تأثیر می گذارند؛ سینما به مثابه محصولی فرهنگی نیز از این امر مستثنا نیست. آثار سینمایی هر جامعه ای محصول اذهان منفرد مجزایی نیستند؛ بلکه در جایگاه بخشی از اجتماع حاضر، متأثر از گفتمان های سیاسی موجود در آن جامعه قرار دارند که برای انتقال مفاهیم و مضامین خود به مخاطبان و تأثیرگذاشتن بر ذهنیت آن ها در راستای ترغیب به تماشای فیلم، نیازمند تبلیغ وسیع اند. یکی از ابزارهای تبلیغاتی، پوسترهای فیلم ها هستند که با تکیه بر زبان خاص خود به بازنمایی نظام معنایی و گفتمانی حاکم بر ساخت و نمایش فیلم می پردازند؛ این پژوهش با ابتنا بر نشانه معناشناسی گفتمانی و بر اساس منابع کتابخانه ای و دیداری- شنیداری (پوسترهای فیلم) قصد دارد تا با هدف مطالعه تطبیقی نظام های گفتمانی و معنایی موجود در پوسترهای سینمایی «اعتراض» و «آژانس شیشه ای» نشان دهد گفتمان های سیاسی حاکم بر نیمه دوم دهه هفتاد شمسی ایران چه تأثیری بر این پوسترهای سینمایی از منظر نشانه معناشناسی گذاشته است؟ بر اساس یافته های پژوهش نظام های گفتمانی نشانه معناشناسانه در پوسترهای سینمایی «اعتراض» و «آژانس شیشه ای» نشان می دهد که این پوسترها از گفتمان های سیاسی کلاسیک (اصول گرا) و مدرن (اصلاح طلب) تأثیر پذیرفته اند که تفاوت ها و شباهت های آن ها از طریق تبیین عناصر بصری و روایی مستتر در این دو پوستر مشخص می شود.

طریقت مولویه منسوب به مولانا جلال الدّین محمد بلخی در جامعه و دولت عثمانی جایگاه والایی داشت. در سده یازدهم هجری جنبش قاضی زاده لی ها در استانبول تحت تأثیر اندیشه های تصوف ستیزانه با هدف مبارزه با بدعت و اصلاح دینی ظهور کرد. قاضی زاده لی ها با نفوذ در دولت عثمانی، رفتارهای خصمانه ای بر ضد صوفیان و به ویژه مولویان در پیش گرفتند. آن ها بر این باور بودند که اسلام صوفیانه دور از اسلام راستین است و مولویان در اسلام با اعمالی همچون سماع و رقص دچار بدعت و کفر شده اند و عمده مشکلات دولت عثمانی نیز ناشی از این بدعت ها است؛ در چنین شرایطی بود که مولویان برای مقابله با این اندیشه افراطی و به ناگزیر، به دفاع از میراث فرهنگی مولانا پرداختند. پژوهش حاضر با اتکا بر شیوه مطالعه تاریخیِ تحلیلی، به بررسی چگونگی مواجهه مولویان با اندیشه های جزم اندیشانه قاضی زاده لی ها در سده یازدهم هجری می پردازد. یافته های این پژوهش نشان می دهد قاضی زاده لی ها با نفوذ در دولت عثمانی و بیشتر در استانبول کوشیدند تا میراث معنوی و فرهنگی مولانا در جامعه عثمانی را تضعیف کنند. در مواجهه با چنین شرایطی مولویان به ویژه اسماعیل رسوخی آنقروی پوست نشین مولوی خانه غلطه در این زمان، درصدد برآمدند با فعالیت های علمی و فرهنگی همه جانبه، از اندیشه ها، آداب و ارکان طریقت مولویه دفاع کنند؛ در نتیجه این فعالیت ها و البته با جلب حمایت دولت عثمانی از سوی مولویان، میراث فرهنگی مولانا در مسیر احیاء مجدد قرار گرفت و به مانند سده های پیشین و با محبوبیت افزون تری به حیات خود در جامعه عثمانی ادامه داد.

مفهوم آزادی یکی از بنیادی ترین مفاهیم دوران جدید است که در مشروطیت ایران در کنار مفاهیمی مانند قانون و برابری سر برآورد. در خصوص این مفهوم اختلاف نظرهای زیادی به وجود آمد و نزاع هایی درگرفت. مقاله حاضر به بررسی این مفهوم در اندیشه یکی از روشنفکران عصر مشروطه یعنی میرزا ملکم خان پرداخته است و با رویکرد توصیفی و تحلیلی و تکیه بر نوشته های ملکم خان به دنبال پاسخ به این پرسش است که ملکم چه برداشتی از مفهوم آزادی داشت؛ این پژوهش نشان می دهد میرزا ملکم خان کمتر به مبانی فکری آزادی و بیشتر به ذکر مصادیق آن پرداخته است و از میان آزادی ها به آزادی و امنیتِ جان و مال و قلم و بیان به طور مفصل پرداخته است؛ او همچنین آزادی را مطلق نمی دانست و برای آن حدودی تعیین می کرد و مرز آن را از هرج ومرج جدا می کرد. از دیگر نکات مورد توجه میرزا ملکم تأکید و توجه به نقش مردم و آزادی خواهی آنان در پیدایش مفهوم آزادی است