نازیلا دریایی

در اواخر سده ی هجده میلادی افرادی از کشورهای اروپایی (با پیشتازی آلمان- برلین و مونیخ؛ اطریش- وین) و امریکایی با فرش های شرقی- ایرانی آشنا شدند و بر حسب دلایلی که امور اقتصادی در صدر آن بود، تحقیق و تألیف درباره فرش، رونق یافت. آثاری که همچنان روایی دارند. هدف این مقاله آشنایی مخاطب با برخی محققین و آثار آنها به جهت بهره مندی در پژوهش های امروزی و تجزیه و تحلیل نقاط مثبت و منفی آثار و آراء آنهاست. با توجه به علاقه نویسنده مقاله، چنانچه این افراد نظراتی در خصوص طبقه بندی فرش ها و نام گذاری نقوش داشتند به صورت خلاصه بدان پرداخته و در پایان به غیبت محققین ایرانی در این زمان اشاره ای مجمل شده است. باید اضافه کرد که چون قالیبافی در طبقه هنرهای سنتی قرار می گیرد، از انتقال سینه به سینه بهره می گرفته و تعهد اساتید بر این شیوه آموزش و حفظ آن، بتدریج عاملی در بیرون راندن نگارش رموز و فنون کار، ثبت هویت و مشخصات تولیدات هنری و هنرمندان یا به بیانی دیگر، انجام امور تحقیقاتی در قالیبافی شده است. روش تالیف مباحث مطروحه مطالعات کتابخانه ای با رویکردی تاریخی و شیوه ای توصیفی است. یافته ها نشان می دهند که تحقیق در مورد فرش های شرقی چگونه پای مباحث جدیدی را به این حوزه باز کرده و باعث رواج آنها می شود. مباحث مربوط به برگزاری نمایشگاه های فرش های شرقی، مورد توجه قرارگرفتن قالی های روستایی- عشایری، نوشتن اولین فرهنگ های فرش دستبافت، نام گذاری فرش ها و نقوش فرش، ورود فرش به خانه های غربی همچون کالایی مصرفی برخی از این مباحث و نتایج هستند.

امروزه محققینِ علاقمندی، نشانه ها و ردپاهایی از کیش مهر را با گذشت چند هزاره از آن در میان بازمانده هایی از دنباله فرهنگ و تمدن ایرانی جستجو می کنند. علاوه بر اسناد مکتوب و تاریخ دار که به یقین دلالتی بس متقن بر استنباط ها و نتیجه گیری هاست، عناصر و بقایایی به صورت غیر مستقیم نشانه ای از ماندگاری مهر باقی گذارده اند. نقش زبان خاموشی که می توانسته مُهر مِهر را بر پیشانی تاریخ ایران حک کرده باشد؛ زبان الگوییِ پیدا و نهانی است که در حوزه های متفاوت علم برای رمزگشایی آن، بازخوردهای متفاوتی وجود دارد. در این مجال سعی بر آن است تا رد آیین مهر و عناصر وابسته به آن را در ایران از طریق نقش در فرش دنبال کنیم. بدیهی است که برای بررسی مطلبی بدین پایه شگفت و قدیمی توجیحات محکمی نیاز است. ایران با گستردگی و تنوع فراوان قومی، باورها، رسوم و آیین های گوناگونی را در خود جای داده. پس مورد احترام قرار داشتن مهر نزد قومیت های مختلف در زمان های قدیم، اهمیت مهرورزی در نقاط مختلف ایران را نشان می دهد. با اینکه آیین مهر در ایران فراگیر شده لیکن رد آن در گذرگاه خطه شمال غرب به جنوب غرب ایران بارزتر است. در عین حال نقوش فرش این رگه را در حوزه شمال شرق تا جنوب شرقی ایران نیز به تصویر کشیدند. اسناد تاریخی بازمانده از قدمت زمانی مهر در هزاره دوم پیش از میلاد می گویند. بیشترین دوام این آیین تا پایان دوران امپراطوری های ایران باستان با اوج در اولین سلسله بوده هرچند مظاهر آن تا به امروز حتی در بی خبری از ریشه ها نزد عوام بر جای مانده است. یک راه پیدا کردن ریشه های تصویری مهر در قالی ایرانی، پیدا کردن تبار قومیت هاست که به شناخت باورهای آنان می انجامد. چون نقش می تواند باورها را در خود جمع آورد. باید در نظر داشت که نقش به آسانی قابلیت جابجایی و انتقال دارد. مطالعات کتابخانه ای و تجارب میدانی برای توصیف این ارتباط به کار گرفته شدند تا نقوش مرتبط شناخته و معرفی شوند

درخت یکی از عناصر اصلی و قدیمی در نقش پردازی فرش در سراسر جهان است. در مناطق متفاوت ایران نیز درخت با اسامی و اشکال گوناگونی، در طراحی فرش مورد استفاده قرار می گیرد. درخت حیات یا درخت جاودانگی و بی مرگی، به جوهر وجود انسانی در عالم یا به دنیای پس از مرگ اشاره می کند و چنین تعریفی، رایج ترین توصیف استفاده از نقش درخت در طراحی فرش است؛ اما کاربرد درخت سخنگو یا درخت واق با مفهوم درخت دوزخی در فرش، حیرت انگیز است. در اثبات ریشه شناسی مفهومی درخت دوزخی مدارک صریحی در دست نیست. علاوه بر آن، اینکه چرا تنها مناطق محدودی از ایران، فرش هایی با این طرح تولید می کردند، مسئله ای درخور پیگیری است. در ابتدا تبریز و هریس در آذربایجان، سپس چهار محال و بختیاری، کردستان (سنه یا سنندج)، کاشان یا کرمان، مناطقی در ایران هستند که فرش هایی با این طرح از آنجا جمع آوری شده است. درخت واقی و عناصر نقش پردازی آن علاوه بر متن یا قسمت های مرکزی قالی، در حاشیه ها نیز مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین قابل ذکر است که برخی محققین بر ریشه های غیر ایرانی این طرح اشاره دارند. این طرح خاص در فرش های ترکیه، هند، چین و برخی از دیگر کشورهای آسیایی نیز دیده می شود. نویسنده در مقاله حاضر می کوشد تا موضوعات فوق و شیوه تصویرپردازی درخت سخنگو را بر فرش، مورد بررسی قرار دهد.