رجال کشی

محمد بن سنان زاهری (م. 220 ق) از راویان کثیرالرّوایه و تأثیرگذار بر فقه و حدیث امامیّه، بر اساس دلایل و شواهدی که غالباً از رجال کشّی نشأت می گیرند؛ مورد تضعیف رجالیون و بالتّبع، فقیهان شیعه واقع گردیده است. منقولاتی معتبر از موثّقین شیعه، مانند ایّوب بن نوح و فضل بن شاذان، اتّهام غلو و همچنین مذمّت وی توسّط امام جواد (ع)؛ از جمله شواهد و مستندات ضعف این راوی محسوب شده اند. ما در این نوشتار به اعتبارسنجی و ارزیابی این گزاره ها پرداخته و با شیوه تتبّع تام در مجامع روایی و توجّه به قراین مختلف، در نهایت به این نتیجه دست می یابیم که محمد بن سنان از «ثقات اصحاب امامیّه» بوده و دلایل تضعیف وی، هرچند از جهت سند معتبرند، در باز اندیشی انتقادیِ متن، از حیث دلالت مخدوش بوده و در قدح مخلّ به وثاقت راوی هیچ گونه صراحتی ندارند؛ فلذا دیدگاه فقیهانی که وی را موثّق می دانند مورد تأیید است.

رجال کشّی یکی از کهن ترین آثار رجالی است که در ساختار خود متمایز از همه منابع رجالی امامیه است. این کتاب دارای ساختاری روایی و نظامی نسبتاً طبقاتی است. رجال کشّی از زمان تدوین تا کنون کم و بیش مورد توجه دانشیان رجال و جز آن به ویژه در حوزه تاریخ تشیع بوده است. این مقاله به اجمال سرگذشت این کتاب و نحوه تعامل رجالیان با آن در سده های گوناگون را در چهار مقطع زمانی به دست داده است و نشان داده است کتاب اختیار معرفه الرجال همواره کانون توجه رجالیان بوده است. در سده های دهم تا دوازدهم از حیث مرتب نویسی و حاشیه نویسی و در سده معاصر بیشتر از حیث محتوا مورد تحلیل و تدقیق قرار گرفته است. همچنین از حیث نقل روایات متعارض مدح و ذم رویکرد عالمان رجالی بیشتر رویکرد نقد سندی بوده است تا اینکه علامه شوشتری در این عرصه تحلیل محتوای روایات را نیز مورد توجه ویژه قرار داد.

اختیار معرفه الرجال معروف به رجال کشّی از جمله اصول رجالی متقدم امامی است که فراگیر روایات و گزارش های رجالی درباره راویان غالباً شیعی است. یکی از ویژگی های این کتاب، وجود روایات مختلف و متعارض درباره برخی از راویان است. در این مقاله بر آنیم تا به شیوه توصیفی تحلیلی، علل و عوامل وجود اختلاف در گزارش های رجال کشّی و به تبع آن، عوامل شکل گیری روایات متعارض مدح و ذم درباره برخی راویان را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. تقیه، تاریخ مندی برخی روایات، جعل و تحریف روایت، بدفهمی و سوءبرداشت سخنان و اندیشه های راوی، بدفهمی سخنان امام درباره راوی، خطای مؤلف در تشخیص روایت مربوط به راوی، اختلاف اصحاب امامان k در حوزه های مختلف علمی و اختلاف دیدگاه مشایخ رجالی در توصیف راویان از مهم ترین عوامل پیدایش بروز اختلاف در روایات و گزارش های رجال کشّی است. در این بین، عامل اصلی و مهم بسیاری از روایات متعارض رجال کشّی پدیده جعل و تحریف احادیث است.

دستور المنجمین یکی از آثار اسماعیلیان نزاری است که بنا بر بعضی شواهد درون متنی در حدود سال پانصد هجری نوشته شده است. در بخش پایانی این کتاب، شرحی از احوال و تواریخ زندگانی پیامبر (ص) و ائمه فرق مختلف شیعه، مخصوصاً ائمه اسماعیلی و بالأخص نزار، آمده است. همین امر، به این کتاب جایگاه ویژه ای در پژوهش های اسماعیلی بخشیده است. از دستور المنجمین تنها یک نسخه خطی شناسایی شده که در کتابخانه ملی فرانسه محفوظ است و اخیراً به صورت نسخه برگردان منتشر شده است. محمد قزوینی در نوشته هایش پیرامون دستور المنجمین و دست نویس آن، سه فرضیه را مسلّم انگاشته است، که عبارتند از: جعل یک روایت و در ضمن آن انتساب حدیثی به امام رضا (ع) به نفع مذهب اسماعیلی از سوی مؤلف دستور المنجمین ، استفاده و اقتباس عطاملک جوینی از این اثر و همین دست نویس در تألیف تاریخ جهانگشای ، کتابت نسخه یادشده به دست مؤلف و در قلعه الموت. مقاله حاضر، به بررسی آن سه فرضیه درباره متن و دست نویس دستور المنجمین می پردازد و می کوشد صحت و سقم آنها را با استناد به شواهد و قرائن تعیین کند.

رجال کشی با گزینش شیخ طوسی با نام «اختیار معرفه الرجال» در اختیار ما قرار گرفته است. قرائن حاکی است که گزینش طوسی به مفقود شدن پاره ای از محتوای رجال کشی انجامیده است.گزارش هایی از نسخه گزینش شده، در برخی منابع پسین امامیه موجود است. از انبوه منابع اهل سنت تنها لسان المیزان عسقلانی از رجال کشی مطالبی را نقل کرده، در حالیکه اکثر گزارش های عسقلانی، در اختیار معرفه الرجال موجود نمی باشد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به دو سؤال سامان یافته، نخست بررسی وجود/ عدم نسخه ای از اصل رجال کشی نزد عسقلانی و دوم بررسی منابع احتمالی عسقلانی از منبعی غیر از رجال کشی در نقل از او. این جستار با روش تحلیلی و رویکرد کتابخانه ای با جمع بندی شواهدی به این گزاره متمایل شده که اصل رجال کشی نزد عسقلانی بوده و او در لسان المیزان از آن استفاده کرده، ولی شواهد دستیافته این مطلب را به طور کامل اثبات نمی کند.

یکی از شخصیت های مهم تاریخ تشیع که از راویان حدیث و اصحاب امام کاظم (ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) به شمار می آید، ابومحمد صفوان بن یحیی بیاع سابری کوفی است. اگرچه وی از محدثان، فقها و متکلمان معروف زمان خود و همچنین از اصحاب اجماع می باشد، در عین حال در ارتباط با شخصیت رجالی او در رجال کشی روایات متعارضی (5 روایت در مدح و 1 روایت در قدح) نقل شده که با توجه به جایگاه ویژه صفوان در نقل و نشر تعالیم اهل بیت(ع) و تبیین فرق انحرافی، ارزیابی این گونه روایات ضرورت می یابد. از این رو، این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه ای و تحلیل و بررسی اسناد و داده ها، به سنجش این گونه روایات پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که روایت قدح به دلیل ضعف راویان و عدم اعتبار سند، همچنین تناقض متن آن با سایر روایات کشی، مرجعیت فقهی، وکالت، عدالت و اجماع بر وثاقت صفوان ناسازگار است. حتی اگر سند و متن آن مورد تأیید باشد، بازهم امکان جمع میان این دو دسته روایات وجود داشته و روایت قدح حمل بر تقیه و موقت بودن حکم می شود.