معناشناسی سیستمی

این نوشتار با هدف تبیین جایگاه نظریه «سیستم ها» و کارکردهای آن در مطالعات قرآنی، کارکردهای قرآنی این نظریه را با روش «توصیفی تحلیلی» بررسی کرده است. بر اساس بررسی انجام شده، نظریه «سیستم ها»، دست کم در پنج حوزه از مطالعات قرآنی قابل طرح و بررسی است: 1. روش تفسیر قرآن به قرآن؛ 2. معناشناسی واژگان قرآن کریم؛ 3. تدبّر و فهم روشمند و هماهنگ ظاهر قرآن؛ 4. پاسخ به برخی شبهات و سؤالات عصری؛ 5. نظم قرآن. بر اساس بررسی انجام شده در این پنج حوزه، به نظر می رسد به کارگیری نظریه «سیستم ها» در تفسیر قرآن کریم، نتایج سودمندی دارد؛ از جمله: الف. دوری از تفسیر جزءنگرانه؛ ب. دست یابی به معانی دقیق واژگان قرآن کریم؛ ج. کشف روابط میان آیات و سوره ها؛ د. ارائه پاسخ های قانع کننده تر به سؤالات و شبهات عصری؛ ه . نشان دادن نظم شگفت انگیز قرآن کریم. این کارکردها و نتایج نشان می دهد که لازم است مفسّران در تعامل با سایر دانش ها، به توسعه، تقویت و تدقیق مبانی دانش تفسیر قرآن کریم همّت گمارند تا راه برای افق گشایی های جدید از آموزه های قرآن کریم هموار گردد.

پژوهش حاضر با هدف تبیین الگوی معناشناسی سیستمی متن، بر فهم نظام مند معنا در قرآن کریم تمرکز دارد. معناشناسی از مباحث اصلی زبان شناسی معاصر است که به جنبه های سیاق، موقعیت و گفتمان توجه کرده، ولی بیشتر با رویکرد تک بعدی به زبان و معنا پرداخته است؛ اما نظریه وضع گروی قصدپایه که ریشه در سنت زبان شناسی اسلامی دارد، با تحلیل عقلانی زبان، معنای زبانی را در لایه های پلکانی مترتب، از سطح واژه تا ساختار جمله و اراده متکلم، ارزیابی کرده است. کارکرد این دیدگاه، در مواجهه با ساختار نظام مند زبان قرآن، ضرورت تکمیل آن را آشکار می سازد. این تحقیق توصیفی تحلیلی با اتکا بر اصول عقلانی دلالت های زبان و مبانی قرآنی، تفقه معناشناختی در سطح کلان متن را مبتنی بر مدل انسجام سیستمی می داند. این روش بر کلیت نظام مند معنا در سطح کلان متن تأکید دارد و اجزای متن را در چهارچوب یک نظام معرفتی کل نگر بررسی می کند. روابط درونی ساختار متن، پیوند مفهومی اجزا با نظام درونی و ساختار شبکه ای معنا، مؤلفه های این الگو هستند. معناشناسی سیستمی ضمن بهره مندی از اصول تحلیل مفهومی سیاقی، راهبردی ژرف تر را در نظر دارد که برای کشف هر نظریه یا انتساب هر دیدگاه به قرآن ضروری است. این رویکرد می تواند افقی نو در تفسیر ساختارمند قرآن بگشاید و بنیانی مفهومی برای نظریه پردازی در قلمرو معارف و علوم انسانی قرآن بنیاد فراهم آورد.