قرابادین

بیرونی اختری درخشان در آسمان ایران زمین و جهان علم و دانش است. بیرونی ستارکه تابناک دانش مردم شناسی، گاه نگاری، داروشناسی، انسان شناسی، اخترشناسی، هندشناسی و تاریخ نگاری است. او چیرگی بالایی بر زبان های خوارزمی، فارسی، عربی و سانسکریت داشت و آگاهی وی از زبان های یونانی باستان، عبری و سُریانی اندک نبود. یکی از برجسته ترین نوشته های بیرونی، کتاب الصیدنکه فی الطب است که دربارکه ویژگی های داروهای تکی، گیاهی، جانوری و کانی از منظر خواص فیزیکی و اندکی شیمیایی است و دربارکه چگونگی فراهم آوری، انبارکردن و کاربرد هر یک است؛ البته جز در مواردی بسیار اندک، توجه ای به کاربرد درمانی آنها ندارد. ساختار آن بر پایکه ترتیب حرف های الف ب پایه گذارى شده است. کتاب یکی از کهن ترین و ارزشمندترین کتاب های دارویی به شمار می آید. بررسی منابع آن کمکی شایان توجه به تاریخ علم و تاریخی پزشکی می کند.

قرابادین یا اقراباذین، به کتاب ها و آثاری اطلاق می شود که اطلاعات مربوط به انواع داروهای مرکب، چگونگی تهیه، موارد استفاده و همچنین شیوه کاربرد آن ها را دربردارد. پزشکان و داروشناسان مسلمان در جریان نهضت ترجمه آثار داروشناسی سرزمین های دیگر بویژه یونان را به عربی ترجمه کردند و در طی قرن های بعد دانشمندان مسلمان نیز کتاب های قرابادین به زبان های عربی، فارسی و ترکی تألیف کردند. در قرن دوازدهم هجری قمری/ هجدهم میلادی، هنوز دانش پزشکی دانشمندان گذشته بویژه در سرزمین هند پویایی داشت و تألیفات طبی و دارویی ارزشمندی به سبک قدیم به رشته تحریر درآمد که از جمله مهم ترین این آثار، دو کتاب قرابادین کبیر اثر محمدحسین عقیلى علوی خراسانی و قرابادین صالحی از صالح بن محمد صالحی قاینی هروی بود. هدف این پژوهش معرفی و بررسی محتوای این دو اثر شامل معرفی مؤلف، منابع مورد استفاده، بخش ها، نسخه های خطی و چاپی، جنبه های اشتراک و تمایز آن ها به روش توصیفی و با محوریت استفاده از منابع کتابخانه ای است. قرابادین کبیر که در نوع خود یکی از قرابادین های جامع نوشته شده تا به امروز است و قرابادین صالحی که در زمره ی ارزشمندترین قرابادین ها به شمار می آید، به زبان فارسی است و به طور کلی به بیان ساخت داروهاى مرکب در طب سنتى اختصاص دارد. این آثار می توان به اطلاعات جامعی در پزشکی و داروسازی ایران و دیگر سرزمین ها، روش های جدید در ساخت دارو و درمان بیماری ها، زمینه های ورود طب غربی به ایران، استفاده از واژگان تازه در نام گذاری برخی از داروها و ... دست یافت. 

هدف: بحرالخواص اثر طبیب کرمانی از مهم ترین کتاب های طبی نگارش شده در قرن نهم هجری است که هفت دست نوشته از آن در کتابخانه های سراسر جهان موجود است. این اثر که قرابادینی در انواع داروهای گیاهی، معدنی و حیوانی و ترکیبات حاصل از آن هاست؛ از حیث درج بدل داروهای کمیاب و نام محلی ادویه ها در ایران و سایر ممالک و فراهم آوردن آرای حکیمان متعدد در کنار نظریات مؤلف، اهمیت ویژه ای دارد. تصحیح و معرفی این اثر موجب شناخت جایگاه آن در میان آثار مشابه، شناخت بدل داروها و ارائه درمان های دارویی نوین در طب سنتی خواهدشد. روش :در این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی به معرفی و بررسی محتوایی بحرالخواص پرداخته شده است. یافته ها:بحرالخواص حاصل تجمیع آرای موجود در اختیارات بدیعی و نظریات، تحقیقات و مشاهدات مؤلف و بیش از 60 حکیم دیگر است که برخی از آنان ناشناس اند. ترجمه ادویه ها به پنج زبان و هفت گویش و ارائه ترکیبات دارویی جدید، بحرالخواص را به اثری قابل توجه تبدیل کرده است. نثر این اثر بینابین است؛ به طوری که دیباچه کتاب نثری مصنوع و متکلف و آراسته به آرایه های لفظی و ادامه متن نثری علمی دارد. همچنین کاربردهای کهن زبانی و نحوی، استفاده از آرایه های معنوی و انعکاس اندیشه های ذهنی مؤلف در متن اندک است.  نتایج:بحرالخواص اثر طبیب کرمانی مشتمل بر یک مقدمه، سه مقاله و یک خاتمه است و در نگارش آن به صورت مستقیم از اختیارات بدیعی و گلستان سعدی تأثیر پذیرفته شده است. درج اسامی ادویه به پنج زبان فارسی، ترکی، عربی، هندی و یونانی و هفت گویش مصری، شامی، خراسانی، کرمانی، شیرازی و کابلی بر اهمیت این اثر افزوده است. در بحرالخواص از آرای حکیمان مشهوری چون ابوعلی سینا، فخرالدین رازی، انصاری، جالینوس، دیسقوریدوس، ابن سراج الدین جوزجانی، ابن ماسویه، جاحظ، ارسطاطالیس، طبری، بقراط و ... استفاده شده است. تلخیص، تفصیل و تغییر دستورات دارویی دیگر حکیمان، نجوم پزشکی و دستورات دارویی جادویی و خرافی، ارائه بدل داروها و نقل چندین درمان برای بیماری واحد از ویژگی های دیگر بحرالخواص است.