حجاج

نظریه «حجاج» جلوه ای از گفت وگو با هدف اقامه دلیل در جهت اثرگذاری درونی بر مخاطبان است. این فرایند از طریق به کارگیری عناصر زبانی در گفتمان ها محقق می شود. در عصر حاضر می توان با بهره جویی از این روش جدید تحلیل زبانی، دریچه ای نو به میراث معتبر رضوی گشود. امام رضا (ع) متناسب با اقتضائات عصری ضمن پالایش مباحث کلامی، در قالب گفتمان حجاجی و با رویکردی هدایتی، از ظرفیت اندیشه ورزی مخاطبان حداکثر بهره برداری را می کنند. این پژوهش، ضمن تبیین علمی نظریه حجاج، در صدد پاسخ گویی به این پرسش است که مطابق آموزه های رضوی چه مضامینی، محوریت حجاج های کلامی را تشکیل داده اند؛ لذا در قالب روش توصیفی تحلیلی، پس از تبیین مرزهای مفهومی اصطلاح حجاج و اصطلاحات مشابه همچون جدل، خطابه، برهان و اقناع بر مبنای رویکردهای معاصر به این نظریه، مضامین توحید، امامت و نبوت، به عنوان درون مایه های پرتکرار در روایات رضوی با اسلوب گفتمان حجاجی دسته بندی می شود. به اعتقاد نگارندگان مضمون امامت، به مثابه پربسامدترین مضمون در حجاج های کلامی رضوی، تن ها یک اقتضای عصری نبوده؛ بلکه نشانگر یک ضرورت مکتب تشیع و رهنمود فرهنگی حضرت رضا (ع) درباره لزوم تجهیز شیعیان به انواع روش ها در اثبات اصل امامت است. به عبارت دیگر از رهگذر بهره گیری از این اسلوب گفتمانی، موضوع امامت اهل بیت (ع) به عنوان یکی از مهم ترین مسائل جامعه اسلامی و روح مکتب تشیع، مورد توجه مضاعف قرار می گیرد.

بدون تردید موضوع تهیه محل اسکان در شهرهای مکه و مدینه،  در ایام حج برای حجاج، از اهمیتی ویژه برخوردار است.  در اینجا این سؤالات اساسی مطرح می شود که در دوره های تاریخی مورد نظر، چه شرایطی برحوزه مسکن مورد نیاز حجاج ایرانی حاکم بوده؟ و فضای حاکم بر این شهرها چه شرایطی را برای آنان رقم می زده است؟ بررسی ها حکایت از آن  دارد که شهر مکه با وجود کوهستانی و نامناسب بودن فضای فیزیکی، ولی به دلیل تعامل بهتر مردمان آن با شیعیان، به نسبت مدینه مکانی مناسب تر ارزیابی می گردید.  شرایط اجاره منازل و نوع تعاملات حمله داران با مالکان و دلالان مسکن به طور کلی صورتی نامطلوب داشته که به همان وجه تا پایان دهه 40 شمسی  باقی بوده است. از ابتدای دهه 50  شمسی با تسلط سازمان اوقاف بر امور حج، سعی فراوانی شدکه  فرآیند اجاره منازل ضابطه مند گردد. ولی متولیان اوقاف بدلیل عدم برنامه ریزی مناسب توفیق چندانی در این  خصوص پیدا نکردند. در این نوشته تلاش می شود به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد، مدارک و سفرنامه های حجاج؛  به بررسی این موضوع پرداخته شود.  

در باب اول بوستان سعدی حکایت «نیک مردی» دیده می شود که اکرام حجاج یوسف نکرده است. بافت حکایت نشان می دهد که سعدی رخدادی تاریخی را به تصویر کشیده است. جز نام حجاج، دیگر اشخاص و اجزای ماجرا در هاله ای از ابهام و نهفتگی است. گفت وگوی حجاج و نیک مرد فرجامی جز مرگ خونبار در پی ندارد، رد پایی است که می توان به یاری آن در سوانح زندگی حجاج فرو رفت و چند و چون حکم قتل نیکمرد را بیش تر واجست.حجاج از کارگزاران خشن رفتار اموی است که دست کم به مدت بیست سال (از حدود 75 تا 95 ه.ق) بر قلمرو گسترده عراق و شرق خلافت اموی با خشونتی بی امان فرمان رانده و در سرکوب تمامی جنبش های ضد اموی، پیشتاز بوده است. از قرائن تاریخی و هم آوایی آن ها با اجزای حکایت، از جمله مناظره حجاج و سعید بن جبیر، خشم شدید دستگاه خلافت علیه وی و فرمان دستگیری او در مکه و سرانجام کشتنش به فرمان حجاج، چنین برمی آید که «نیک مردِ» حکایت، سعید بن جبیر از تابعین نام آور جهان اسلام است. تصرّفات شاعرانه سعدی در لایه های روایت، خنده و گریه سعید بن جبیر در واپسین دم و این که قتل هیچ یک از محکومین، با پیش درآمد مناظره همراه نبوده است، نشان می دهد که جایگزین کردن «نیک مرد» به جای سعید بن جبیر، در حکایت شیخ بی بنیاد نیست.