محمود رنجبر

در این پژوهش رمان های پسامدرن «لطفاً درب را ببندید» از جواد مجابی، نویسنده و ادیب معاصر ایرانی که از ویژگی های پسامدرن در شرایطی غیر از «وضعیت» تحقق آن بهره گرفته است و «شهر شیشه ای» از پل اُستر نویسنده و ادیب معاصر آمریکایی که در بستر فرهنگی و اجتماعی تحقق «وضعیت پست مدرن» قلم زده شده است به صورت تطبیقی بررسی شده اند. ادبیات تطبیقی می تواند بینانظریه ای باشد؛ یعنی افزون بر نظریه مکتب های ادبی از نظریه های دیگر چون پسامدرنیستی بهره گیرد. هر دو نویسنده بیش از هر چیزی بر شرایط انسان با تمام ویژگی ها و پیچیدگی-هایش تمرکز دارند و به هویت و به آنچه هویت را می سازد، می اندیشند. انتظار می رود به دلیل گسترده بودن موضوع پست مدرن در غرب، ساختارشکنی ها در آثار اُستر هوشمندانه تر باشد و با وجود تعدد روایت های نامنسجم در رمانش به خوبی مشخصه های پست مدرن را در آن جلوه گر سازد؛ حال آنکه مجابی در تکاپوی نزدیک کردن رمان های خود به مؤلفه های پسامدرنیستی است و اگر هم کاستی ای دیده می شود به دلیل تازه بودن آموخته های بنیادی مسئله پست مدرن در ایران و عدم وجود آموزش های آکادمیک در این زمینه باشد.

 گلشن راز یکی از متون محوری در حوزه عرفان نظری است که تاکنون پژوهش های بسیاری درباره آن صورت گرفته است. پژوهش حاضر با اتکا بر نظریه دریافت، به تحلیل رویکرد نویسندگان مقالات نگارش یافته در دهه های هشتاد و نود درباره گلشن راز می پردازد. نظریه دریافت بر اهمیت رابطه «متن-خوانش»، نقش خواننده در تعیین معنای متن، تأثیر پارادایم های اجتماعی در شکل گیری افق انتظارات مخاطبان و تداوم خوانش متن تأکید دارد. «هانس رابرت یائوس» و « ولفگانگ آیزر» دو نظریه پرداز اصلی رویکرد دریافت، بر تغییرپذیری معنای متن باتوجه به دوره تاریخی و نوع خواننده، جایگاه خواننده در آفرینش معنی با فراخواندن پس زمینه های ادبی و طرح واره های ذهنی او تأکید دارند. این جستار به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به مقالات نوشته شده در دهه های هشتاد و نود درباره گلشن راز انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که افق انتظارات مخاطبان و پارادایم های اجتماعی حاکم بر آن دو دهه، ازجمله گرایش مخاطبان به تفسیرهای عقلی، تلفیق دین و عرفان، گرایش به مطالعات تطبیقی و عرفان نظری، بر معانی دریافتی مخاطبان از متن گلشن راز تأثیر گذاشته است. این تأثیرات در پنج دسته عمده شامل نقد محتوایی، نقد زیبایی شناسانه، بررسی ریشه های قرآن و حدیث، پژوهش های تطبیقی و بررسی شروح گلشن راز، جای گرفته اند.

نقد مؤلّف محور تا پیش از قرن نوزدهم میلادی، با ابتنا بر مشاهده تاریخی و مطالعه «چگونگی/ کیفیّتِ» آثار ادبی، بر آفریننده متن ادبی متمرکز بود. با شروع نهضت ساختارگرایی، رفته رفته نقد مؤلّف محور جای خود را به نقد مخاطب محور داد که بر نقش مخاطب در خوانش و آفرینش متن تأکید داشت. موضوع این مقاله مطالعه و بررسی پژوهش های عرفان محورِ شعر پایداری است. به این منظور، هفت مقاله پژوهشی انتخاب و برمبنای ترکیبی از نظریّه های خواننده محور  شامل رویکردهایی چون «خوانش مبتنی بر اعتبار تفسیر»، «خوانش مبتنی بر ایدئولوژی»، «خوانش مبتنی بر افق معناییِ خواننده»، و «خوانش مبتنی بر افق انتظار خواننده» به تبیین آن  پژوهش ها اهتمام شد. نتایج نشان می دهد که، در این مقاله ها، پژوهشگران به حذف کامل مؤلّف نمی پردازند و خوانش ها نیز منحصر به هیچ یک از نظریّه های خواننده محور نیست بلکه تلفیقی از آن هاست؛ ضمن آنکه، در خوانش های ایدئولوژیکی، تأثیر ایدئولوژی متن و حتّی تفکّر حاکم بر جامعه نمایان است. در برخی از خوانش ها نیز معناهای حاصل از آن ها با یکدیگر تفاوت دارد. علّت این اختلافْ افق های انتظار متفاوت پژوهشگران است؛ به گونه ای که این دگرگونی افق ها باعث شده افق های معناییِ متن هم متفاوت باشد.

راهپیمایی اربعین به عنوان یکی از بزرگ ترین تجمعات مسلمانان از منظرهای مختلف اجتماعی، فرهنگی و..قابل بررسی است. یکی از مهم ترین روش های علمی و بینارشته ای برای تفسیر این آیین سنتی، بررسی نشانه شناختی رمزگان مندرج در کیفیت برگزاری آن است. چارلز سندرس پیرس در بررسی نشانه ها الگویی دو وجهی از شناخت رمزگان ارائه داده که می توان به جنبه های زیبایی شناسی و تحلیلی و تفسیری آن ها پی برد. این الگو از سه نوع نشانه بهره می گیرد. نشانه های نمادین، نشانه های شمایلی و نشانه های نمایه ای. این سه نوع نشانه در متون به شکل مجزا یا به صورت مجموعه ای از نشانه ها در تقابل های دوگانه نشان داده می شوند. در این پژوهش بر مبنای الگوی نشانه شناسی پیرس روابط عناصر کیفی مراسم راهپیمایی اربعین برای تولید معنا در نظام نشانه ای فرهنگی و اجتماعی بررسی شده است. بر اساس نتایج به دست آمده نشانه های اولیه در این آیین معنوی بر دلالت های ثانویه و ضمنی نظیر ارزش های عاطفی و اجتماعی و..ارجاع می دهند. در این پژوهش مجموعه رمزگان بازنمایی شده برای نشان دادن سطوح دلالت های ایدئولوژیک و رمزگان اجتماعی از سفرنامه ای به نام «درنگی در نجف» استخراج شده است. پس از آن تقابل های نشانه ای به همراه تفسیر آن در شش عنوان شامل تنوع ارادت، همذات پنداری، شیوه های عزاداری، موکب و میراث، شیوه عزاداری خلوت و جلوت و زنان نشان داده شد.