محمدحسین دانش کیا

عینی سازی تمدن تراز اسلامی مبتنی بر درک روشن تمام زوایای فرهنگ اسلامی در تمام ابعاد آن است. مسئله در پژوهش حاضر آن است که نماز جماعت به همراه الزامات و بایسته های آن، چه ظرفیتی در مسیر ساخت تمدن مطلوب اسلامی دارد؟ ضرورت این مسئله از یک سو مرتبط با اهمیت فهم دقیق فرهنگ اسلامی است و از سوی دیگر به ضرورت تمدن سازی در جامعه اسلامی ارتباط می یابد. بر اساس یافته های پژوهش حاضر به روش تحلیلی مقایسه ای، بایدهای نماز جماعت منتقل کننده عوامل شکوفایی و ماندگاری تمدن هم در بعد حاکمیت و هم ملت هستند و نیز نبایدهای نماز جماعت، عوامل انحطاط تمدن را در همان دو بعد، می آموزند. در نتیجه سنت پرارزش نماز جماعت، به عنوان رزمایش تمدنی در فرهنگ اسلامی شناخته می شود و ارزش بالای آن نیز به اهمیت بالای تمدن سازی ارتباط می یابد. نیز نه تنها الزامات هنجاری، بلکه مرجحات هنجاری در فرهنگ اسلامی، باید تحلیل تمدنی شوند.

قرآن و منابع تاریخی، هریک به شیوه خود، به جریان نفاق، عملکرد و روش های مقابله با آنان پرداخته اند. بررسی مقایسه ای گزارش های تاریخی مذکور در آنها، می تواند زوایای پنهانی را روشن نماید. این پژوهش، به دنبال کشف شباهت ها، تفاوت ها و تعارض های گزارش های تاریخی قرآن و منابع منتخب تاریخی از جنبه محتوایی و روشی، در مقطع زمانی بعثت تا غزوه بدر و محدوده مکانی مکه و مدینه می باشد. ازاین رو، به تناسب از روش توصیفی تحلیلی در بررسی گزارش های تاریخی و روش تفسیری در بررسی آیات قرآنی و با رویکرد مقایسه ای بهره می گیرد. نتیجه اینکه با وجود شباهت هایی بین گزارش های قرآن و منابع منتخب تاریخی، قرآن ضمن توجه بیشتر به رفتارشناسی منافقان و ارائه شیوه های چندگانه برای مقابله با آنان، از نظر محتوایی به موضوعاتی مانند: نقش خدا در رویداد های تاریخی،سنّت های تاریخی مانند ابتلا و استدراج پرداخته و از نظر روشی هم به جای پرداختن به معرفی افراد و اشخاص، به دنبال معرفی جریان فکری نفاق و مشخصه های عام آن بوده که همین روش، آیات قرآنی را فرا عصری می سازد.

از موضوعات موردتوجه قرآن حکیم، سنت های تاریخی و اجتماعی است. یعنی مجموعه ای از قوانین الهی که بر جهان هستی اعم از جهان خلقت، جهان تاریخی و جهان تمدنی حاکم است. در این میان آنچه کمتر موردتوجه قرارگرفته است کشف و به کارگیری سنت های مؤثر در پیدایی و پایایی تمدن است. این سنت ها می تواند در برنامه ریزی های بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت و حتی در تحلیل رویدادهای تاریخی و تمدنی کاربرد داشته باشد. این نوشتار با استفاده از روش تفسیری، در برداشت از آیات و توصیفی- تحلیلی، در برداشت های تاریخی و با رویکردی تمدنی، درصدد پاسخ به این پرسش است که سنت های مؤثر در پیدایی، پایایی تمدن ها، از منظر قرآن چیست؟ یافته ها حکایت از آن دارد که سنت هایی مانند: امداد، ارسال رسولان، پیروزی حق بر باطل، پایداری و استقامت، تقوای اجتماعی و استغفار نقش بی بدیلی در پیدایی و مانایی تمدن ها  دارند.

بررسی عوامل تأثیرگذار در تمدن اسلامی از موضوعات حائز اهمیت است. در شکوفایی تمدن اسلامی مردم شهرهای مختلف از جمله قم به عنوان یکی از شهرهای مهم مذهبی شیعه تأثیرگذار بوده اند. این نوشتار با بهره گیری از رویکرد توصیفی_تحلیلی در صدد پاسخ به این سؤال است که قم از قرن دوم تا چهارم (ه.ق) چه تأثیراتی بر تمدن اسلامی داشته است. یافته های تحقیق نشان می دهد، مردم قم اعم از بومیان محلی و اشعریان شیعی عرب با استفاده از نیروی انسانیِ کارآمد و برنامه ای منسجم در مدت زمان کوتاهی توانستند با خودکفایی در بخش های مختلف سیاسی، اقتصادی، تجاری، صنعتی، کشاورزی، دامداری، قضایی، نظامی، علمی، معماری و هنر، صادرات کالاهای مرغوب و باکیفیت به بلاد اسلامی، تأمین نیروی کارآمد سیاسی برای دیگر شهرها، اعزام تجار و بازرگانان به شهرهای مختلف اسلامی، تأمین امنیت راه های مواصلاتی و ابداع و انتقال سبک هنر و معماری به دیگر شهرهای اسلامی بر تمدن اسلامی تأثیرگذار باشند.

این پژوهش با هدف مطالعه و بررسی روند تاریخی و تحلیل سیر تطورات حوزه علمیه تهران در دوره قاجار است و از این رهگذر به تحلیل و بررسی عوامل و بسترهای شکل گیری تطورات تاریخی حوزه علمیه تهران می پردازد. مطالعه سیر تطور تاریخی این نهاد آموزشی و بازشناسی تحلیلی آن، نیازی است در جهت تقویت هویت یابی تاریخی و ازسویی آسیب شناسی احتمالی آن. یافته های پژوهش نشان می دهد که این نهاد آموزشی در تمدن اسلامی مسیری مضبوط و دقیق دارد و بر پایه منطقی قابل درک و بیان شدنی شکل گرفته است. نتیجه پژوهش نشان می دهد، عوامل متعددی همچون؛ مهاجرت علمای بزرگ به تهران، ساخت متعدد مدارس علمیه، انقلاب مشروطه و حوادث بعد از آن، در سیر تطور تاریخی آن دخیل بوده اند. روش تحقیق این مقاله، گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و توصیفی - تحلیلی می باشد.

اهمیت ارزش ها و باورهای اعتقادی به عنوان سرمایه های فرهنگی جامعه ایجاب می کند تا در حفظ و ارتقاء آنها تلاش شود. پژوهش حاضر با هدف تبیین نقش عالمان در انتقال و ارتقاء سرمایه فرهنگی به بررسی شاخصه های این نقش در سیره امیرالمؤمنین× می پردازد و در رویکردی مقایسه ای عملکرد محقق کرکی را براساس شاخصه های بدست آمده، به سنجش می گذارد. حاصل آن که، از منظر امیرالمؤمنین× عالمان می بایست در انتقال و ارتقاء سرمایه فرهنگی جامعه از طریق دانش افزایی، الگوسازی فرهنگی، رشد معنوی و تأسیس، تقویت و اصلاح کانون های فرهنگی ایفای نقش کنند. محقق کرکی به عنوان یکی از عالمان تراز شیعه با بهره گیری از رویکرد مثبت حاکمان صفوی به تشیع و حمایت از عالمان شیعی در راستای این شاخص ها اقداماتی از قبیل تربیت شاگردان، تألیف کتاب، احیای نماز جمعه، الگوسازی از اهل بیت^ و علمای گذشته انجام داد. روش کار پژوهش، توصیفی تحلیلی مبتنی بر داده های تاریخی می باشد.