زینب کریمی تکریمی

هدف اصلی این نوشتار توجه به کاربرد فرض های آماری صفر و خلف در پژوهش های کمّی است. «فرض صفر» در پژوهش های کاربردی، به ویژه آزمایشی، برای تأیید یا رد یک فرضیه، با عنایت به آمار استنباطی مورد استفاده فراوان محققان رشته های گوناگون علوم انسانی، به خصوص روان شناسی، علوم تربیتی، مدیریت و جامعه شناسی قرار می گیرد. اما «فرض خلف» برای اثبات قضایای هندسی است که فرضی موقتی است و به یاری استدلال، گزاره باطلی از آن نتیجه گرفته می شود. چنین گزاره ای ممکن است فرض قضیه یا فرض برهان خلف را نفی کند. درباره کاربرد این دو واژه، به تفکیک و فراوان در جهان علم و پژوهش بحث شده، اما درباره ارتباط این واژگان سخنی به میان نیامده است. این نوشتار به ارتباط این فرض پرداخته است. همچنین به وجوه تشابه و تمایز آنها اشاره کرده است. ازجمله نتایج به دست آمده این است که در حصول نتیجه فرض صفر، محقق با انواع خطا (خطای نوع اول و خطای نوع دوم) مواجه است. بنابرین از واژه «تأیید» استفاده می شود؛ ولی در فرض خُلف چون فاقد خطاست، از واژه «استدلال» استفاده می شود. فرضیه صفر برای تحقیقات کمّی با رویکرد قیاسی در فرایند یک استنتاج که به داده های عددی وابسته است نیز به کار می رود. در تحقیقات کیفی می توان فرضیه تعریف کرد، اما فاقد ساختار و انسجام است؛ زیرا دارای رویکرد استقرایی، ذهن گرا و تأویلی متکی بر تفسیر و ارائه اطلاعات داده های شفاهی و روایتی است.