فرهاد قاسمی

کارکرد نیروهای ژرف و اثر آنها بر نظام بین الملل، واقعیتهای تازه ای را در پهنه روابط بین الملل پدیدار ساخته و بسیاری از مفاهیم و برداشتهای موجود در حوزه علم و روابط بین الملل را با ناکارآمدی روبرو کرده است. مفهوم امنیت و تبیین نظری آن در سیاست بین الملل یکی از گستره های موجود است که با چنین پدیده ای روبرو است و در نتیجه نیاز به بازاندیشی نظری دارد...

موازنه قوا به عنوان یکی از قدیمی ترین نظریه های روابط بین الملل مطرح است که در حال حاضر نیز یکی از کارآمدترین نظریه ها در رهیافت واقع گرایانه از روابط بین الملل میباشد. رئالیست ها بر این باورند که موازنه بخشی در پاسخ به تغییرات توازن قدرت رخ می دهد. اما تحولات سیستم بین الملل از جمله تغییر چارچوب سیستمی و افزایش سطح ارتباطات در سیستم، برخی از ابعاد این نظریه را متحول ساخته است. تحولات مذکور بنیان های مفهومی و نظری موازنه قوا را تغییر داده و سبب ناکارآمدی نظریه کلاسیک موازنه شده است. در این راستا به منظور دنبال نمودن ناکارآمدی های نظریه موازنه قوا و راه حل های آن، پژوهش حاضر ورای قدرت سخت و حتی قدرت نرم بر قدرت هوشمند به مفهوم توانایی ترکیب قدرت سخت و نرم به گونه ای که سبب هم افزایی آنها شود، تأکید دارد. این مقاله عناصر نظریه های رئالیستی با مدل موازنه بخشی شبکه ای را با یکدیگر ترکیب می نماید. همچنین این پژوهش نظریه شبکه را بررسی و به شبیه سازی آن در روابط بین الملل و مطالعات منطقه ای می پردازد. از این منظر با بهره گیری از شبکه های فاقد معیار نگارنده نظریه موازنه قوای هوشمند در شبکه های فاقد معیار منطقه ای را به عنوان نظریه جدید به ادبیات روابط بین الملل تقدیم می کند و اصول اساسی طراحی موازنه هوشمند و الگوهای سه گانه آن از جمله الگوی نهادی، ارتباطی و پیوندی را تجزیه تحلیل می نماید.

منطقه گرایی از اواخر دهه 1980 در سیاست جهانی و تئوریهای روابط بین الملل نمود بارزی یافت اما ادبیات مطالعات منطقه ای و بویژه امنیت منطقه ای مدل مورد نیاز را برای تحلیل امنیت منطقه ای ارایه نمی نماید. از این منظر هدف مقاله ارایه چارچوب یا مدل تحلیلی امنیت منطقه ای است. اصولا در سیستم پیچیده درک امنیت واحدها بدون توجه به شبکه منطقه ای امکان پذیر نمی باشد. به این دلیل مقاله بر اساس تئوری شبکه و همچنین پارادیم ژئوپلیتیک، مدلی را طراحی می نماید که درک پیچیدگی های امنیت منطقه ای را امکانپذیر ساخته و چگونگی ارتباط اجزا متفاوت آن با یکدیگر را نشان می دهد. سرانجام نیز شبکه خاورمیانه به عنوان یک نمونه موردی تجزیه و تحلیل خواهد شد

با فروپاشی اتحاد شوروی، نظم و به تبع آن نظام بین الملل در معرض تحولاتی بنیادین قرار گرفتند که مهمترین این تحولات ورود بازیگران جدید به عرصه تعاملات سیستمی، تغییر ساختار، ماهیت، پویش، مرکز ثقل و معادلات قدرت بود که در نتیجه آن به هم پیوستگی، پیچیدگی و آشوبناکی در سیستم تشدید شد. به تبع تحولات سیستمی، روش جنگ نیز متحول، و تحت تأثیر ویژگی های جدید سیستم، مبدل به پدیده ای تحت عنوان جنگ هیبریدی شد که به شدت پیچیده و مقاوم در برابر راه حل های متداول می باشد. این روش جنگ که اکنون به روش رایج جنگ در منطقه تبدیل شده، به گونه ای محیط امنیتی منطقه را تحت تأثیر خود قرار داده است که می توان آن را یکی از بزرگترین تهدیدات کنونی همه کشورهای منطقه از جمله جمهوری اسلامی ایران دانست. ولی تداوم بحران نشان می دهد که در حوزه نظریه های موجود روابط بین الملل و مطالعات راهبردی و آثار مربوطه تبیین قدرتمندی در این خصوص وجود ندارد. به این جهت یکی از پرسمآنهای اساسی در روابط بین الملل و مطالعات راهبردی این است که الگوهای نوین جنگ از جمله جنگ های هیبریدی در چارچوب نظریه پیچیدگی و آشوب چگونه تبیین می شوند؟ در این چارچوب فرضیه تحقیق این است که چیستی و چرایی جنگ هیبریدی و راهکارهای مقابله با آن با استفاده از اصول نظریه سیستم های پیچیده در محیط آشوبی قابل تعریف است و یافته های تحقیق نیز این فرضیه را تأیید می کند. اهداف انجام این تحقیق از لحاظ نظری دانش افزایی و کمک به نظریه پردازی در حوزه راهبردی و از نظر کاربردی نیز کمک به تدوین مدل تحلیلی-کاربردی در خصوص تهدیدات منبعث از جنگ های نوین به خصوص جنگ های هیبریدی می باشد. این تحقیق از نوع توسعه ای روش تحقیق به کار رفته توصیفی، روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای، و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات روش تحلیل محتوا می باشد

اصولاً جهانی شدن به عنوان فرایند تاریخی طولانی مدت تصور می شود که هر روز بر شدت آن در سیستم بین الملل افزوده می شود. در این مسیر جهانی شدن دارای پیامدهای مختلفی میباشد و سیستم بین الملل و بویژه مرزبندی های درونی آن را تغییر می دهد. از این منظر جهان به سیستمی از مناطق تبدیل شده است. البته مناطق نیز در انزوای از یکدیگر نمی باشند. با رشد منطقه گرایی یکی از مهمترین مباحث در روابط بین الملل و مطالعات منطقه ای رابطه بین جهانی شدن و امنیت منطقه ای است در این راستا چگونگی تأثیرات جهانی شدن بر امنیت سیستم جهانی و مناطق تبدیل به سوال اصلی این مقاله می شود. به عبارت دیگر این سوال مطرح می شود که در وضعیت جهانی شدن سیستم بین الملل، چه مدل های تحلیلی از امنیت منطقه ای قابل ترسیم می باشد؟ در این راستا مقاله رابطه بین جهانی شدن و منطقه گرایی و آثار آن بر مناطق را مورد تجزیه و تحلیل قرار می هد و بر این باور است که جهانی شدن ابعاد سیاسی، نظامی و اقتصادی و مدیریتی امنیت منطقه ای را تحت تأثیر قرار داده است و در این میان به این نکته توجه دارد که در تأثیرگذاری جهانی شدن بر امنیت منطقه ای، تفاوت شبکه های منطقه ای مهم خواهد بود.

بازدارندگی یکی از مهمترین موضوعات حوزه مطالعاتی روابط بین الملل و مطالعات استراتژیک محسوب می شود. تهدیدات استراتژیک علیه دولتها و سیستم بین المللی آنارشیک سبب می شود که دولتها برای تحقق سیاست خارجی خود سیستمهای قدرت محور بویژه بازدارندگی را طراحی کنند. در این راستا تهدیدات استراتژیک قبل و بعد از انقلاب اسلامی نیز ایران را متمایل به طراحی این سیستم کرده است که در آن تنوعی از عوامل پیچیده و پویا بویژه شبکه استراتژیک مدل بازدارندگی سیاست خارجی ایران را شکل داده است. به این منظور مقاله الزامات مدل بازدارندگی ایران را بررسی کرده و از طریق تجزیه و تحلیل محیط و شبکه های استراتژیک موجود ارایه بینش علمی راجع به موضوع را سبب می شود. این نکته نیز قابل ذکر است که مدل بازدارندگی ایران تنوعی از طرفها را در برگرفته و با تاکید بر شبکه سازی استراتژیک خواهان اعتباربخشی به آن می باشد.

این مقاله مدلهای استراتژی نظامی و امنیتی ایالات متحده آمریکا را در ساختار ژئوپلتیکی سیستم نوین بین المل نشان می دهد. اصولاً سیستم مذکور به هشت سیستم تابعه ژئوپلتیک تقسیم شده و ایالات متحده به عنوان هژمون و کارگزار سیستم بایستی سیستم کنترلی را برای آن، طراحی کند؛ مهمترین استراتژی آمریکا در این سیستم کنترل، استراتژی بازدارندگی گسترده و یکجانبه با مدلهای تلافی گسترده، پاسخ انعطاف پذیر، جنگ و همکاری محدود می باشد.

در تاریخ روابط بین المل بازدارندگی به عنوان یکی از مهم ترین سیستم های مدیریت نظم و حفظ امنیت مطرح بوده است. اما با تحول سیستم بین الملل، راهبردها و سازه های آن نیز متحول شد. در این میان شکل گیری سیستم های پیچیده و آشوب سبب تغییر راهبردهای چنین سیستمی شده است؛ به همین سبب این پرسش اساسی مطرح می شود که تحول سیستم جهانی و شبکه ای شدن آن در قالب سیستم های پیچیده و آشوب چه تاثیری بر اصول منطقی و فیزیکی (سازه فیزیکی)راهبرد دفاعی سیستم بازدارندگی بر جای می گذارد؟ در همین راستا با شکل گیری نظم نامتقارن، راهبرد های دفاعی سیستم بازدارندگی تغییر خواهد کرد و مقاله استدلال می کند که راهبرد دفاع جامع به عنوان الگوی حاکم در بازدارندگی در چنین نظمی مطرح می شود واصل توازن سازی، هم پایانی؛ هم زمان سازی ارتباطات و هم افزایی؛ برون گرایی در سیستم؛ شبکه ای کردن سیستم؛ چند سطحی نمودن شبکه؛ شاخه ای نمودن سیستم به عنوان اصول منطقی دفاع جامع مطرح و دفاع شبکه ای سیبرنتیک به عنوان شکل فیزیکی چنین دفاعی مطرح می شود. برای پاسخ به پرسش اصلی و بررسی فرضیه نیز ضمن بهره مندی از مدل سازی قیاسی ابتدا چارچوب نظری و مفهومی مطالعه راهبرد دفاع جامع در نظم نامتقارن مطرح می شود. در قسمت دوم عناصر تحلیلی نظم نامتقارن در سیستم های پیچیده و آشوب مورد بررسی قرار می گیرد. در بخش سوم چارچوب تحلیلی عناصر بازدارندگی در نظم نامتقان ترسیم می شود .

در چند سال گذشته، کشف و طراحی مدل جهان کوچک و فاقد معیار از شبکه علاقه مندی زیادی در مطالعه شبکه های پیچیده ایجاد کرده است که منجر به پیشرفت قابل ملاحظه ای در این حوزه فعال و رو به رشد پژوهشی گردیده است. از این بعد، شبکه ها روشی از ترسیم به هم پیوندی موضوعات می باشند که در روابط بین الملل مناطق از جمله این موضوعات خواهند بود. بنابر این چارچوب مذکور می تواند بینش کلی تری را نسبت به تکامل مطالعات منطقه ای ارایه کند. از این بعد مناطق تنها یکی از گره ها و حلقه هایی محسوب می گردند که بر اساس ارتباطات به هم پیوند خورده اند و شبکه را شکل خواهند داد. اصولا مطالعات منطقه ای نیز که مناطق را در دستور کار پژوهشی خود قرار داده است یکی از حوزه های نوین در روابط بین الملل می باشد که به طور فزاینده ای بر اهمیت آن افزوده می شود اما بر اساس مدل های مذکور از جمله پرسش های محوری چگونگی مطالعه منطقه و تحلیل فرآیند های آن می باشد، موضوعی که به عنوان پرسش اصلی پژوهش حاضر مطرح بوده و بر این اساس مقاله حاضر با توجه به اهمیت یافتن عنصر ارتباطات و ناکارآمدی نگرش های سنتی سعی در ارایه نگرشی نوین تحت عنوان نگرش شبکه ای به مناطق دارد و همچنین با توجه به سیکل های سیستمی و تاثیر آن بر شبکه های موجود، تئوری های سیکلی از جمله تئوری سیکل اقتصاد جهانی، گذار قدرت، سیکل بلند و ثبات هژمونیک جهت تحلیل مسایل شبکه مورد استفاده قرار می گیرد

تحول در نظام بین الملل و مرزبندی ها و اهمیت یافتن چگالی فرآیند ارتباطات درون آن و به عبارتی پیچیدگی سیستم جهانی، سبب ناکارآمدی نگرش های سنتی در دیپلماسی شده است. از این منظر، حوزه مطالعات دیپلماتیک نیاز به رهیافت نوینی دارد که برای این منظور «نظریه شبکه» می تواند مفید باشد. در همین راستا، این پرسش مطرح می شود که با توجه به مدل تحلیلی شبکه های متداخل، تأثیر شبکه متداخل جمهوری اسلامی ایران بر دیپلماسی منطقه ای آن چیست؟ نویسندگان مقاله حاضر بر این باورند که شبکه متداخل جمهوری اسلامی ایران و ویژگی های ساختی و درونی آن سبب تغییر وضعیت چانه زنی منطقه ای کشورمان شده و مدل منطقی و فیزیکی سیستم دیپلماتیک ایران را تحت تأثیر قرارمی دهد. همچنین، محیط شبکه متداخل فرصت ها و محدودیت هایی برای دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در دست یابی به منافع ملّی و تأمین اهداف سیاست خارجی پدید می آورد. از این منظر دیپلماسی شبکه ای هوشمند یکی از مهم ترین و متعارف ترین سیستم های دیپلماتیک در عرصه سیستم نوین بین الملل است.

دیپلماسی به عنوان یکی از ابزارهای مهم در تحقق اهداف و منافع ملی کشورها در سیستم بین الملل، از همان ابتدا به عنوان یکی از موضوعات مهم و دغدغه های اصلی در روابط بین الملل مطرح بوده است. اما با توجه به ویژگی های سیستم بین الملل، از جمله چرخه قدرت در آن، پیوند بین دیپلماسی و چنین چرخه ای از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. البته این موضوع ارتباط زیادی به دیپلماسی منطقه ای کشورهای تجدیدنظرطلب دارد. در همین راستا مقاله حاضر بر محور این پرسش اساسی شکل می گیرد که چرخه سیستمی قدرت همراه با الگوهای نظم و نقاط عطف موجود در آن، چه فرصت ها و محدودیت هایی را برای کشورهای تجدیدنظرطلب و مخالف نظم حاکم در پی داشته و پیامدهای آن برای دیپلماسی چنین کشورهایی چگونه است؟ بر این اساس، ما بر این باوریم که به دلیل ماهیت واقع گرایانه سیستم جهانی، پیوند نزدیکی میان چرخه قدرت و دیپلماسی برقرار است. در این میان الگوهای متعددی از نظم از جمله نظم هژمونیک، مهارکننده، کنسرت، موازنه قوا و بی ساختار شکل می گیرد که کشورهای تجدید نظر طلب سعی در گذار از آن برای دستیابی به موقعیت برتر دارند؛ لذا با چالش های متعددی روبه رو می شوند که می توان آن را در قالب جنگ سرد مفهوم سازی نمود و دیپلماسی بایستی پاسخ گوی آن باشد. در این میان دیپلماسی شبکه ای از جمله مدل های دیپلماسی کارآمد در این عرصه می باشد. در این مقاله با توجه به این موضوع، مدل دیپلماسی شبکه ای دولت های تجدید نظر طلب را در مراحل گذار چرخه قدرت ترسیم می نماییم.

اصولاً کنترل تسلیحات و طراحی رژیم های امنیتی جهانی و منطقه ای، به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات حوزه مطالعات استراتژیک مطرح است. در این راستا در سیاست بین الملل و مطالعات خاورمیانه، پرسش های متعددی ازجمله موانع شکل گیری چنین رژیم هایی مطرح است. این پژوهش، ثبات استراتژیک و تعادل سیستمی را به عنوان متغیرهای علی شکل گیری رژیم های امنیتی فرض می کند و بر این باور است که تعادل سیستمی و ثبات استراتژیک، ازجمله شرایط ضروری شکل گیری رژیم های کنترل تسلیحات بوده و بر این نکته تأکید دارد که عدم تعادل ساختاری، ناموزون بودن قدرت، مداخله قدرت های مداخله گر، چرخة جهانی قدرت و پیوند آن با منطقه و درنتیجه بی ثباتی استراتژیک ناشی از آنها، ازجمله موانع شکل گیری و پایداری رژیم کنترل تسلیحات منطقه ای خاورمیانه است.