بازیابی صور بلاغی در فواصل آیات سورۀ ابراهیم (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
هدف و مقدمه: این مقاله با هدف بررسی و شناسایی صور بلاغی به کار رفته در فواصل آیات سورهٔ ابراهیم و تبیین جایگاه این فواصل در بلاغت قرآن کریم تدوین شده است. فصاحت و بلاغت قرآن کریم، به عنوان یکی از وجوه اعجاز و ابزارهای تأثیرگذاری آن بر مخاطبان، در طول تاریخ موردتوجه بوده است. اگرچه این ویژگی در تمام آیات قرآن جاری است، اما فواصل آیات، به عنوان حسن ختام، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و باید از زیبایی و جمال منحصربه فردی بهره مند باشد تا محتوای آیه به نحو مؤثری در جان و دل شنونده نفوذ کند. این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤالات اساسی است که جایگاه فواصل در بلاغت قرآن چگونه است و چه صنایع بلاغی در فواصل آیات سورهٔ ابراهیم به کار رفته است؟ روش شناسی: این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. بدین ترتیب که ابتدا، با بررسی منابع و متون مرتبط، مفاهیم کلیدی مانند فاصله، بلاغت و صنایع بلاغی تعریف و تبیین شده است. سپس، با مرور ادبیات موضوع، جایگاه فواصل آیات در علوم بلاغی و تفسیری بررسی شده و آنگاه فواصل سورهٔ ابراهیم به عنوان نمونه ای از آیات قرآن تحلیل شده است. صنایع بلاغی به کار رفته در فواصل این سوره بر اساس سه دانش بلاغی (معانی، بیان و بدیع) دسته بندی و تحلیل شده است. منابع تفسیری و بلاغی کلاسیک و معاصر نیز به عنوان مبنای نظری پژوهش استفاده شده است. یافته ها: نتایج این پژوهش نشان می دهد که، در فواصل 52 آیهٔ سورهٔ ابراهیم، طیف گسترده ای از صور بلاغی به کار رفته است که هر یک به نحوی به زیبایی و اثرگذاری کلام الهی کمک کرده است. از جمله مهم ترین این صنایع می توان به موارد زیر اشاره کرد؛ دانش بدیع: تصدیر، توشیح، ایغال و تمکین. دانش معانی: تأکید، تقدیم و تأخیر، امر، التفات، حصر، تمنّی و ترجّی، مدح و ذم. دانش بیان: تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه. بر اساس این سه دانش برخی یافته های کلیدی عبارت است از: در صنایع بدیعی: صنعت تصدیر که در آن کلمهٔ فاصله با کلمه ای در ابتدا یا میانهٔ آیه مطابقت دارد، به هماهنگی و انسجام صوتی و معنایی کلام کمک می کند. توشیح در فواصل باعث ارتباط قوی بین ابتدا و انتهای آیات می شود. همچنین، صنعت تمکین که در آن زمینهٔ آیه به گونه ای فراهم می شود که بخش پایانی آن به خوبی با مضمون آیه تناسب داشته باشد، به زیبایی و اثرگذاری کلام می افزاید. در دانش معانی: تأکید و تقدیم و تأخیر از جمله صنایعی هستند که به زیبایی و اثرگذاری کلام کمک می کنند. تأکید با استفاده از ادواتی مانند «إنَّ» و «أنَّ» و «لام تأکید» به تثبیت معنا در ذهن مخاطب کمک می کند، در حالی که تقدیم و تأخیر با تغییر جایگاه کلمات در جمله به زیبایی اسلوب و شیوایی تعبیر می افزاید. در علم بیان، تشبیه و مجاز از جمله صنایعی است که به ملموس سازی مفاهیم انتزاعی و نزدیک تر کردن آنها به ذهن مخاطب کمک می کند. استعاره های به کار رفته در فواصل این سوره، علاوه بر زیبایی های ادبی، باعث انتقال معانی عمیق تری به مخاطب شده است. بدین ترتیب، در فواصل آیات سورهٔ ابراهیم، 11 مورد «تصدیر»، 5 مورد «توشیح»، 7 مورد «ایغال» و در همهٔ آیات سورهٔ «تمکین» مشاهده می شود. همچنین، صنایع بلاغی مربوط به علم معانی شامل تأکید در 22 آیه، تقدیم و تأخیر در 19 آیه، امر در 4 آیه، تمنی و ترّجی در 2 آیه، ذمّ در 2 آیه، حصر در 2 آیه و التفات در 4 آیه است. در نهایت، صنایع مربوط به علم بیان شامل تشبیه در 2 آیه، مجاز و استعاره در 4 آیه و کنایه در 1 آیه شناسایی شده است. بحث و نتایج: این پژوهش نشان داد که فواصل آیات سورهٔ ابراهیم، به عنوان بخشی مهم از ساختار بلاغی قرآن کریم، نقش بسزایی در انتقال مفاهیم و تأثیرگذاری بر مخاطب دارد. استفاده از صنایع بدیع، معانی و بیان در فواصل آیات موجب افزایش زیبایی و رسایی و عمق معنایی این بخش ها می شود و به تثبیت پیام الهی در ذهن و قلب شنوندگان کمک می کند. تنوع ساختار و شکل فواصل نشان از بیان مطلب بر اساس مقتضای حال مخاطب و تأثیرگذاری آن دارد که مهم ترین ویژگی بلاغت است. به طور کلی، نتایج این تحقیق مؤید این نکته است که قرآن کریم، به عنوان کلام الهی، از چنان سطح بالایی از فصاحت و بلاغت برخوردار است که هر جزء آن، از جمله فواصل آیات، با بهره گیری از انواع صنایع ادبی و بلاغی، به بهترین شکل ممکن به ایفای نقش هدایتی و تربیتی خود می پردازد. این امر نه تنها بر غنای ادبی و هنری قرآن می افزاید، بلکه به درک عمیق تر و مؤثرتر پیام آن نیز کمک می کند. طرح گسترده و دقیق ابزارهای بلاغی موجب شده است تا کلام الهی به بهترین ویژگی های بلاغی آراسته و ارائه گردد و بیشترین اثرگذاری را بر مخاطب قرآن بر جای گذارد.Retrieving rhetorical figures in the intervals of the verses of Surah Ibrahim
Purpose and Introduction: This article seeks to analyze and identify the rhetorical devices employed in the verse endings (fawasil) of Surah Ibrahim and to elucidate the significance of these fawasil in the eloquence of the Holy Quran. The eloquence of the Holy Quran, as a miraculous attribute and a technique of captivating the audience, has garnered historical attention. This trait is seen in all verses of the Quran; nevertheless, the fawasil, serving as a beautiful conclusion, hold particular significance and must exhibit a distinctive beauty to resonate with the listener's heart and spirit. This study aims to address the essential inquiries regarding the placement of fawasil within the rhetoric of the Quran and the rhetorical tactics utilized in the concluding verses of Surah Ibrahim.
Methodology: This study employed a descriptive-analytical methodology. Initially, by analyzing pertinent sources and texts, essential ideas such as fasila, rhetoric, and rhetorical figures were delineated and elucidated. The literature was reviewed to analyze the placement of poem endings within rhetorical and interpretative sciences. The fawasil of Surah Ibrahim were examined as a representative sample of Quranic verses. The rhetorical devices employed in the fawasil of this surah were classified and examined according to the three branches of rhetoric: Ma'ani, Bayan, and Badi'. The research was grounded in classical and modern interpretative and rhetorical sources.
Results: This research reveals that many rhetorical strategies are utilized throughout the 52 verses of Surah Ibrahim, each enhancing the beauty and significance of the divine message. Among the most significant of these devices are: The Science of Badi' (Rhetorical Ornamentation): Tasdir (Repetition), Tawshih (Embellishment), Ighal (Intensification), and Tamkin (Establishment). The Science of Ma'ani (Meaning): Emphasis, Fronting and Delaying, Imperative, Iltifat (Pronoun Shifting), Restriction, Wish and Hope, Praise and Blame. The Science of Bayan (Eloquence): Simile, Majaz (Metonymy), Metaphor, and Kinayah (Understatement). According to these three disciplines of rhetoric, several significant conclusions are as follows: Within the Badi' category: The Tasdir approach, wherein the rhyming word (fasila) corresponds to a word at the onset or midpoint of the verse, enhances the harmony and coherence of the text, both phonetically and semantically. Tawshih in the rhyming intervals establishes a robust linkage between the commencement and conclusion of the verses. Moreover, the Tamkin approach, which structures the framework of the verse to ensure the conclusion harmoniously coincides with its content, amplifies the aesthetic and emotional resonance of the word. In the Ma'ani category, Emphasis and Fronting/Delaying are strategies that enhance the beauty and impact of the text. The use of particles such as "inna," "anna," and the "lam of emphasis" reinforces meaning for the listener, while Fronting and Delaying, by altering word order, augment the stylistic elegance and expressiveness of the phrasing. In the Bayan category, Simile and Majaz are tactics that render abstract concepts concrete and enhance audience comprehension. The metaphors employed in the intervals of this Surah, together their literary elegance, convey profound meanings to the audience. Consequently, within the rhyming sections of Surah Ibrahim, there are 11 occurrences of Tasdir, 5 occurrences of Tawshih, 7 occurrences of Ighal, and instances of Tamkin throughout all verses of the Surah. Additionally, the rhetorical devices pertaining to the science of meaning (Ma'ani) encompass stress in 22 verses, fronting and delaying in 19 verses, imperatives in 4 verses, expressions of wish and hope in 2 verses, blame in 2 verses, restriction in 2 verses, and iltifat in 4 verses. The approaches pertaining to the science of speech encompass Simile in 2 verses, Majaz and Metaphor in 4 verses, and Kinayah in 1 verse.
Discussion and Conclusion: This research illustrates that the verse endings (fawasil) of Surah Ibrahim, as an integral component of the Quran's rhetorical framework, significantly contribute to the transmission of concepts and the persuasion of the audience. The employment of rhetorical devices (badi'), figures of speech (ma'ani), and eloquence (bayan) in these conclusions amplifies their aesthetic appeal, clarity, and semantic richness, so reinforcing the divine message in the minds and hearts of the audience. The variation in the structure and shape of the fawasil illustrates the expression of the message tailored to the setting and the audience, a fundamental aspect of rhetoric. The study's findings affirm that the Holy Quran, regarded as the divine word, exhibits exceptional eloquence (fasahah) and rhetoric (balaghah), with each segment, including verse endings, employing diverse literary and rhetorical techniques to optimally fulfill its instructive and guiding purpose. This enhances the literary and artistic merit of the Quran while facilitating a more profound and effective comprehension of its message. The comprehensive and meticulous construction of rhetorical devices guarantees that the holy message is embellished and conveyed with optimal rhetorical attributes, maximizing its influence on the Quran's audience.
تبلیغات
